Ο πάγος σε κολόνες έπαιξε τον δικό του ρόλο κάποιες εποχές, τότε που ακόμα δεν υπήρχε ηλεκτρικό ρεύμα, και ειδικά την εποχή που βγήκαν και κυκλοφόρησαν τα πρώτα ξύλινα ψυγεία πάγου σε πόλεις και σε χωριά
Πολλές και ποικίλες ήταν οι χρήσεις του πάγου σε κολόνες, είτε αυτές προερχόταν από παγωμένο χιόνι, που ήταν χωμένο μέσα σε τάφκους (βαθείς λάκκους) επάνω σε υψηλές βουνοκορφές, είτε προέρχονταν από βιοτεχνίες που απλώς πάγωναν το νερό.
Σαν πήγαιναν στο βουνό άνθρωποι ειδικευόμενοι στη δουλειά αυτή, έκοβαν το παγωμένο χιόνι με σάρακες (πριόνια), σε διαστάσεις 30 Χ40Χ20. Μετά όμως το ’47, κυκλοφόρησαν και οι πρώτες παγοκολόνες από βιοτεχνίες που πάγωναν το νερό σε ειδικά ψυγεία, μέσα σε ειδικές φόρμες, με συνήθεις διαστάσεις 70Χ30Χ20, ή τη μισή, 35Χ30Χ20. Υπήρχε βέβαια και κάποια ειδική λαβίδα τις έπιαναν παγοκολόνες, για να μην παγώνουν τα χέρια.
Και οι δυο πάντως περιπτώσεις έκαναν την ίδια δουλειά, αν και ο πάγος χιονιού είχε πιο μεγάλη ψυκτική ικανότητα, σε σχέση με τις παγοκολόνες ψυγείου, εν τούτοις όμως, αυτές του εμπορίου κρατούσαν περισσότερο σε διάρκεια. Ο πάγος δηλαδή του χιονιού έλιωνε ευκολότερα, ειδικά αν δεν διατηρούνταν στο άχυρο, ή δεν είχε προστεθεί χονδρό αλάτι επάνω του.
Ακόμα κι αν η παραγωγή του πάγου δεν γινόταν σε τυχόν κοντινή πόλη, ερχόταν με το λεωφορείο από την πρωτεύουσα του νομού κατόπιν παραγγελίας, που εκεί στις μεγαλουπόλεις, πάντα θα υπήρχε κάποια βιοτεχνία πάγου, κυρίως μετά το ‘47 που έφυγαν οι Γερμανοί από την Κρήτη. Πολλές φορές οι παραγωγοί διακινούσαν τον πάγο, επάω σε κάρα, ή σε διάφορα τροχοφόρα.
Η χρήση του πάγου ήταν αρκετά διαδεδομένη πλέον, και μάλιστα σε πολλούς τομείς, όπως στην ιατρική, στην συντήρηση ευπαθών προϊόντων, στα καφενεία και ζαχαροπλαστεία, στα σπίτια κλπ.
Η χρήση του πάγου στην ιατρική
Υπήρχαν παθήσεις, όπως η σκωληκοειδίτιδα, οι διάφορες κακώσεις από χτυπήματα, στα καρούμπαλα και διαστρέμματα, γενικά σε περιπτώσεις που ο γιατρός συνιστούσε πάγο.
Ο πάγος δημιουργούσε μια υπεραιμία, και το αίμα κυκλοφορούσε περισσότερο στο παθόν σημείο, με αποτέλεσμα να καθαρίζει η περιοχή, και να επουλώνει το τραύμα, ώστε να ελαττώνεται και ο πόνος.
Αφού όμως ο πάγος δεν υπήρχε πάντα διαθέσιμος στην Κρήτη, πήγαιναν αναγκαστικά και τον παράγγελλαν σε ειδικούς χιονοκουβαλητές, που είχαν συνήθως ένα γρήγορο άλογο, που κατάφερνε να ανέβει γρήγορα στο βουνό επάνω, όπου υπήρχαν οι τάφκοι χιονιού. Εκεί κατέβαιναν με σχοινιά κάτω, και έκοβαν δυο τρείς ή τέσσερις κολόνες, και τις ανέσυραν επάνω. Τις έβαζαν μέσα σε λευκά λινά σακιά, και αυτά πάλι σε κοινά σκούρα σακιά με άχυρο μέσα, που θα το διατηρήσει τουλάχιστον για μια βδομάδα!
Ο άνθρωπος που έπαιρνε παραγγελίες να φέρει πάγο, το έκανε φυσικά επί πληρωμή, και εφόσον ήταν κάτι που διέταξε ο γιατρός, δεν μπορούσε να γίνει κι αλλιώς.
Ένας τέτοιος χιονοκουβαλητής, πασίγνωστος στη Μεσαρά κυρίως πριν την κατοχή, ήταν κάποτε ο Περδικομανώλης από τη Γαλιά, που εξυπηρετούσε όλη την περιοχή. Ανέβαινε σε σύντομο χρόνο επάνω στον Ψηλορείτη με το γρήγορο άλογο του, και έφερνε χιόνι, για οποιαδήποτε χρήση.
Η χρήση πάγου στα καφενεία, και τα πρώτα ψυγεία
Αρχικά τα καφενεία στα χωριά πριν 100 χρόνια και πίσω, το μόνο ψυκτικό μέσο που διέθεταν, ήταν ένα πιθαράκι μισοψημένο, που διατηρούσε δροσερό το νερό, έχοντάς το τυλίξει με ένα βρεγμένο πανί, όπως στα κρυγιοστάμνια στα σπίτια. Όμως τα χρόνια που βγήκαν τα πρώτα ξύλινα ψυγεία, έγινε ταυτόχρονα και η χρίση του πάγου. Υπήρχε δηλαδή σε κάθε καφενείο και του τελευταίου χωριού ένα τέτοιο ψυγείο, όμως τον πάγο τον έφερνε ο ίδιος καφετζής με το γαϊδούρι του, ή τον έφερνε το λεωφορείο από την κοντινή πόλη με παραγγελία. Τα ξύλινα αυτά ψυγεία ήταν συνήθως διώροφα.
Είχαν δηλαδή επάνω τη δεξαμενή νερού, και μια σερπαντίνα, που έμπαινε επάνω ο θρυμματισμένος πάγος, και φυσικά στον κάτω θάλαμο έμπαιναν τα ποτά ή τα τρόφιμα. Η σερπαντίνα κατέληγε σε μια βρύση, όπου ο κάθε πελάτης έβαζε κρύο νερό μόνος του. Συνήθως δεν σερβίριζαν νερό οι καφετζήδες, παρά μόνο με τον καφέ. Μετά όμως είχαν στον θάλαμο νερού ειδικό χώρο για τον πάγο, και απέξω υπήρχε το νερό όπου και το κρύωνε. Τα ψυγεία πάγου στην ουσία ήταν κατασκευασμένα από λαμαρίνα γαλβανιζέ, με στεγανοποιημένη την δεξαμενή τους, αλλά και τον χώρο ψύξης, όμως απέξω είχαν ξύλινη επένδυση, που λειτουργούσε και σαν μόνωση.
Στην Κρήτη κυκλοφορούσαν πολύ την δεκαετία του ’50 και ’60, κυρίως στα καφενεία, και σαφώς ήταν μεγάλη πολυτέλεια για σπίτια, και αυτά μόνο πλουσίων!
Τα πρώτα ψυγεία πάγου στην Ελλάδα, κατασκευάστηκαν στην Αθήνα και Πειραιά, και από εκεί πήγαιναν και στην Κρήτη. Μετά όμως το ’47 ξεκίνησαν να κατασκευάζονται και στην Κρήτη, και από ότι γνωρίζουμε, τα ξεκίνησε πρώτος κάποιος Δαφέρμος από τα Ανώγεια όπου ήταν η καταγωγή του. Είχε μάθει προφανώς την τέχνη αυτή στην Αθήνα, πιθανόν να δούλευε σε μια τέτοια επιχείρηση. Άνοιξε λοιπόν δικό του μαγαζί στο Ηράκλειο Κρήτης, που δούλευε τη λαμαρίνα. Έφτιαχνε έτσι ψυγεία, όπου τα έντυνε μετά με ξύλο.
Στο ψυγείο πάγου, έβαζαν θρυμματισμένο πάγο, συνήθως το ένα τέταρτο της παγοκολόνας, και την υπόλοιπη την διατηρούσαν στο σακί με τα άχυρα. Στο χώρο συντήρησης του ψυγείου, τα καφενεία τοποθετούσαν διάφορα φρούτα, συνήθως καρπούζια, πεπόνια αγγούρια κλπ, αλλά και αναψυκτικά, γκαζόζες, λεμονάδες πορτοκαλάδες, ακόμα και ποτά. Αν κάποιος ήθελε να πιεί μια ρακή παγωμένη ή κονιάκ, ο καφετζής φρόντιζε να έχει και από ένα μπουκάλι μέσα στο νερό με τον πάγο!
Φυσικά τα καφενεία δεν είχαν μόνο το ψυγείο, είχαν και μια στόμφα που είχε επάνω φουρνάκι, που από κάτω έπαιρνε ξύλα, και ο καπνός έφευγε με μπουριά. Αν τώρα μια παρέα ήθελε να φάει ρεφενέ δυο κιλά κρέας, το ετοίμαζε επιτόπου ο καφετζής, και έφερνε τα ποτά ή τα φρούτα από το ψυγείο. Επάνω επάνω στο φουρνάκι υπήρχε μόνιμα ένα μπρούντζινο γιγούμι για ζεστό νερό, που ήταν μια στενόμακρη οβάλ κατσαρόλα με στενό στόμιο, που είχε και βρισάκι κάτω, και εκεί είχε προθερμασμένο νερό, κυρίως για τους καφέδες ή τα τσάγια κλπ. Ανάλογα βέβαια τους καφέδες που ήθελε να φτιάξει, έπαιρνε ο καφετζής και το ανάλογο μπρίκι. Χειμώνα Καλοκαίρι λοιπόν, η στόμφα με το φουρνάκι πάντα θα δούλευε, το ψυγείο όμως συνήθως μόνο τα Καλοκαίρια.
Η χρήση πάγου σε σπίτια
Η χρήση πάγου γινόταν και στα ελάχιστα σπίτια που είχαν ψυγείο πάγου, γινόταν όμως και σε σπίτια που δεν είχαν καν τέτοιο ψυγείο.
Η φτώχεια ως συνήθως μπορεί να είχε το κλασικό κρυγιοστάμνι με το πανί απέξω, όμως εκείνος που θα έκανε ένα γάμο ή αρραβώνα το Καλοκαίρι, αγόραζε και εκείνος μια κολόνα πάγου, για να περιποιηθεί τους καλεσμένους του.
Μέσα σε ένα καθαρό βαρέλι ή πιθάρι, έβαζε νερό και κομμάτια πάγου, και μέσα εκεί τοποθετούσε δυο τρία καρπούζια ή πεπόνια, μπορεί και το κρασί μρ το ποσιμο νερό, για να είναι δροσερά. Στο γάμο έδιναν στον κάθε ένα από μια φέτα κρύο καρπούζι, συνήθως μαζί με το φλούδι, και ο κόσμος το έτρωγε ως έχει, απευθείας δηλαδή με το στόμα, μέχρι να μείνει στο τέλος μόνο η φλούδα! Υπήρχαν κάποτε τα μαύρα στρογγυλά καρπούζια του κάμπου, που ήταν μεγαλύτερα από εκείνα τα άνυδρα του βουνού, αλλά και τα δυο ήταν πεντανόστιμα! Πολύ αργότερα έφεραν οι Κρητικοί άλλες ποικιλίες με τα στενόμακρα και ακόμα μεγαλύτερα καρπούζια από την υπόλοιπη Ελλάδα, κυρίως από την Μανωλάδα ή το Καρπενήσι.
Η χρήση πάγου σε χασάπικα και ψαράδικα
Είναι λογικό, πως ένας χασάπης ήθελε να διατηρήσει το κρέας του όσο το δυνατόν περισσότερο, και για αυτό διέθετε πάντα έναν ειδικό θάλαμο ψυγείο, που έπρεπε να παραμένει δροσερός, και αυτό το πετύχαιναν μόνο με τον πάγο.
Το ίδιο έκαναν και οι ψαράδες, που σαν ευπαθές προϊόν το ψάρι, χρησιμοποιούσαν τον πάγο, όχι μόνο στο χώρο αποθήκης, αλλά ακόμα και στη μεταφορά του. Πολλές φορές γύρναγε με γάιδαρο η μουλάρι τα διάφορα χωριά ο ψαράς, αλλά στα δυο τελάρα που είχε φορτωμένα δεξιά αριστερά του σωμαριού, τα είχε καλύψει τελείως με κομμάτια πάγου, και από επάνω τα είχε σκεπάσει και με φάρδο, και έτσι τα κρατούσε σε άριστη κατάσταση.
Η χρήση του πάγου στο παγωτό
Στη παραγωγή παγωτού αλλά και στη διακίνηση του, πάλι οι παρασκευαστές χρησιμοποιούσαν τον πάγο.
Έχουμε γράψει για αυτά και πως γινόταν η παραγωγή του παγωτού στο ξύλινο μικρό μισοβάρελο, που είχε μέσα την μπρούντζινη στενόμακρη παγωνιέρα, όπου περιστρεφόταν χειροκίνητα δεξιά αριστερά, από ένα χερούλι που είχε επάνω σαν καπάκι. Μέσα στο βαρελάκι υπήρχε ο πάγος σε κομμάτια, όπου τριβόταν η παγωνιέρα και έπηζε το γάλα, ώστε να γίνει σιγά σιγά παγωτό. Μέσα επίσης στο βαρελάκι έριχναν και αρκετό χονδρό αλάτι, για να κρατάει περισσότερο χωρίς να λιώνει.
Ο παγωτατζής συνήθως είχε και καφενείο, όπου θα πουλούσε τα παγωτά του σε χωνάκια, ή σε ποτήρια γυάλινα του κρασιού, ίσως όμως και να το έδινε και σε πλανόδιους εμπόρους που γυρνούσαν με ποδήλατο ή μηχανάκι τα διάφορα χωριά για να το πουλήσουν . Το παγωτό οι πλανώδιοι το είχαν σε ειδικό ψυγείο 70Χ70Χ70, επάνω σε ποδήλατο ή μηχανάκι με τρείς ρόδες, που το είχαν συνήθως μπροστά. Μέσα στο τετράγωνο αυτό κουτί, θα είχε μέσα την παγωνιέρα, είτε αν ήταν σε ξυλάκια, θα τα είχε σε τρείς πατωσιές, επάνω σε χωριστές λαμαρίνες, που επάνω δεξιά και αριστερά θα είχε κομμάτια από πάγο. Όταν τελείωνε η επάνω πατωσιά, αφαιρούσε την λαμαρίνα, και έπαιρναν από την αποκάτω.
Άλλοι παγωτατζήδες, διακινούσαν τα παγωτά τους ζεστούς μήνες στα παζάρια, σε μεγάλα γλέντα σε μεγάλες γιορτές όπου υπήρχε κόσμος. Πουλούσαν παράλληλα και αναψυκτικά, όταν υπήρχαν πια κι αυτά σε τοπικές βιοτεχνίες. Παλαιότερα στη Κρήτη πουλούσαν και διάφορους χυμούς από σιρόπια που παρασκεύαζαν οι ίδιοι, λεμόνι, πορτοκάλι, βύσσινο, ή από κανέλα, τη γνωστή κανελάδα. Το παγωτό το είχαν κι αυτό στο ξύλινο μισοβάρελο, και το πουλούσαν είτε σε χωνάκι, είτε σε ποτήρι όπως γινόταν αρχικά, αλλά αργότερα τη δεκαετία του ‘50 βγήκαν τα πρώτα ειδικά γυάλινα μπολάκια με χερούλι από κάτω, που σέρβιραν μέσα εκεί το παγωτό. Οι νιόπαντροι ή αρραβωνιασμένοι της εποχής, συνήθιζαν να πηγαίνουν στον παγωτατζή και να τους σερβίρει από ένα παγωτό, σε αυτό το γυάλινο μπολ, με ένα κουταλάκι φυσικά!
Βέβαια, τους χυμούς από σιρόπι, τους σέρβιραν μεν σε ποτήρι, αλλά πρώτα με ένα μπρούντζινο μπρικάκι του ενός καφέ, έπαιρναν χιόνι από το άσπρο σακί, το έβαζαν στο ποτήρι, και από πάνω έριχναν λίγο χυμό, από όποιον ήθελε ο κάθε ένας, και αυτό όλο κι όλο, είτε χυμός είτε παγωτό, κόστιζε μια δραχμή!
Κείμενο: Γεώργιος Χουστουλάκης
Ακολουθήστε το Cretanmagazine στο Google News και στο Facebook
