Στα κατάστιχα του νοταρίου του Χάνδακα Γεωργίου Καλαμαρά σώζεται λεπτομερής καταγραφή της βιβλιοθήκης και όλων των κινητών πραγμάτων της μονής Βαρσαμονέρου
Η βιβλιοθήκη συντάχθηκε στις 29 και στις 30 Απριλίου 1644, όπως έχει γράψει ο Γιάννης Μαυρομάτης, Ανάτυπο από τα ”Θησαυρίσματα”, τ. 20 (1990), σσ.458-499. Βενετία 1990.
Την εποχή αυτή ο ιερομόναχος Ιερεμίας Κορνάρος αναλάμβανε τη διοίκηση της μονής μετά το θάνατο του ηγουμένου της Γαβριήλ Παπαδοπούλου.
Η ανάληψη λοιπόν της διοίκησης της μονής του Βαρσαμονέρου από τον Ιερεμία Κορνάρο είναι και η αιτία που συντάχθηκε η ενδιαφέρουσα καταγραφή, μία από τις ελάχιστες που γνωρίζουμε από την περίοδο της βενετοκρατίας στην Κρήτη.
Στην καταγραφή αυτή παρουσιάζεται κατά τον πιο έκτυπο τρόπο η κινητή περιουσία του μοναστηριού, τα είδη (εκκλησιαστικά /οικιακά) που χρησιμοποιούσαν οι μοναχοί -τα περισσότερα βρίσκονταν και σε κρητικά σπίτια της εποχής- και κυρίως τα βιβλία (έντυπα και χειρόγραφα) που περιείχε η βιβλιοθήκη του.
Σκοπός μας είναι να παρουσιάσουμε την ενδιαφέρουσα και ως τώρα άγνωστη καταγραφή, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη βιβλιοθήκη της μονής, για την οποία δε γνωρίζαμε τίποτε ως σήμερα, και που δίνει ασφαλώς μια εικόνα της πνευματικής στάθμης σε ένα μοναστήρι όπως ήταν τότε το Βαλσαμόνερο, όχι ιδιαίτερα μεγάλο (ως προς τον αριθμό των μοναχών) ούτε πλούσιο.
Η ΜΟΝΗ ΒΑΡΣΑΜΟΝΕΡΟΥ (ΓΕΝΙΚΑ)
Η μονή Βαρσαμονέρου, έρημη σήμερα, βρίσκεται στην επαρχία Καινουργίου του Νομού Ηρακλείου, ανάμεσα στη μονή Βροντισίου και στο χωριό Βορίζα.
Σήμερα σώζεται μόνο η εκκλησία της μονής, που είναι περιώνυμη για τις τοιχογραφίες της.
Αποτελείται από τρία κλίτη (δύο παράλληλα καμαροσκέπαστα και ένα εγκάρσιο στη θέση του νάρθηκα) και ένα εξωνάρθηκα, που φαίνεται ότι αντιπροσωπεύουν διαδοχικές προσθήκες.
Το βόρειο, και αρχικό, κλίτος είναι αφιερωμένο στην Παναγία, το νότιο στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και το εγκάρσιο στον άγιο Φανούριο.
Για την ύπαρξη της μονής σώζονται πολλές μαρτυρίες.
Ήδη από τις αρχές του 15ου αιώνα (1404, 1407, 1426, 1428, 1431) υπάρχουν επιγραφικά χαράγματα και κτητορικές επιγραφές, που μαρτυρούν τις αλλεπάλληλες οικοδομήσεις και ανακαινίσεις της μονής.
Ένας από τους πρώτους ηγούμενους της μονής, αν όχι ο πρώτος, ήταν ο Ιωνάς Παλαμάς, που το 1426 φρόντισε για την ανοικοδόμηση και, πέντε χρόνια αργότερα (1431/32), για την εικονογράφηση του ναού του αγίου Φανουρίου.
Ο ηγούμενος αυτός, και κτήτορας του κλίτους του αγίου Φανουρίου, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μεταφορά και στη διάδοση της λατρείας του αγίου στην Κρήτη.
Εκτός όμως από τον Ιωνά Παλαμά, τον ανακαινιστή όπως είπαμε της μονής Βαρσαμονέρου, ηγούμενοι της μονής γνωρίζουμε ότι χρημάτισαν και οι ακόλουθοι:
1) Μαλαχίας Γραδόνικος (23 Ιουνίου 1488).
2) Ιωνάς Σαμαθράκης (29 Μαρτίου 1503). Και οι δύο είναι άγνωστοι από αλλού.
3) Ιωνάς Ζυμπραγός (1562)
Ο Ιωνάς Ζυμπραγός, άγνωστος από αλλού, μαρτυρείται ως ηγούμενος της Υπεραγίας Θεοτόκου του Βαρσαμονέρου στις 10 Ιανουαρίου 1562, οπότε ευρισκόμενος στον Χάνδακα ορίζει τον Ιωάννη Ανδριόπουλο του ποτέ Νικολό πληρεξούσιο της μονής, δίνοντάς του γενικό πληρεξούσιο για τις υποθέσεις της.
4) Μητροφάνης Γρηγορόπουλος είναι κυρίως γνωστός από την αλληλογραφία του με τον Μάξιμο Μαργούνιο (1549 – 1602).
Η πρώτη μνεία που έχουμε γι’ αυτόν ως ηγούμενο της μονής Βαρσαμονέρου είναι στις 29 Ιουλίου 1590, όταν ο Μαργούνιος του στέλνει επιστολή από τη Βενετία. (Την επιστολή δημοσίευσε ο Πολυχρόνης Κ. Ενεπεκίδης, Χρηστομάνος – Βικέλας – Παπαδιαμάντης. Επιστολαί Μαξίμου Μαργουνίου, επισκόπου Κυθήρων (1549 -1602). Έρευναι εις τα αρχεία και τας χειρογράφους συλλογάς Αυστρίας, Γαλλίας, Γερμανίας, Ελλάδας, Αθήναι 1970, σ.313).
Ως ηγούμενος του Βαρσαμονέρου μνημονεύεται και στις 3 Ιαννουαρίου 1594.
Τρία περίπου χρόνια αργότερα, στις 7 Δεκεμβρίου 1596, μνημονεύεται ηγούμενος όχι μόνο της μονής ”του αγίου Φανουρίου του Βαρσαμονέρου” αλλά ”και του αγίου Ιωάννου του Φαραγγίτη”.
Στις 8 Ιουλίου 1601 ο Μάξιμος Μαργούνιος του στέλνει εκ νέου επιστολή από τη Βενετία ”Μητροφάνει τω οσιωτάτω και λογιωτάτω καθηγουμένω του Βαλσαμονέρου”. Στην δεύτερη αυτή επιστολή του ο Μαργούνιος τον προτρέπει να ανοίξει φροντιστήριο (δηλ. Σχολείο) όπου θα φοιτούν δέκα παιδιά πτωχών οικογενειών ”ανοιχθήτω τι φροντιστήριον, δέκα τον αριθμόν πενήτων παίδες εναποτεθείσθων, υπό διδασκάλω ουδέν ήττον λόγου και διδασκαλίας ή βίου λαμπρότητι διαπρέποντι”.
Η τελευταία μαρτυρία που έχουμε για τον Μητροφάνη Γρηγορόπουλο είναι στις 28 Οκτωβρίου 1606. Τότε ως ηγούμενος της μονής ”της Υπεραγίας Θεοτόκου και Αγίου Φανουρίου του Βρσαμονέρου και του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου του Φαραγγιού” ορίζει γενικό πληρεξούσιό του τον ανεψιό του Άγγελο – Αντώνιο Τζαγκαρόπουλο, γιό του Νικολό.
5) Γαβριήλ Παπαδόπουλος (1613 – 1643).
Η παλαιότερη γνωστή μνεία του Γαβριήλ Παπαδοπούλου, ως ηγουμένου της μονής Βαρσαμονέρου, περιλαμβάνεται σε νοταριακή πράξη που συντάχθηκε στις 26 Ιανουαρίου 1613.
Στις 3 Μαρτίου 1627 ορίζει πληρεξούσιο για ορισμένες υποθέσεις του Βαρσαμονέρου τον διάκο της μονής Θεοδόσιο Μπαρμπαρήγο.
Τρία χρόνια αργότερα, στις 7 Ιουνίου 1630, μνημονεύεται ηγούμενος της Υπεραγίας Θεοτόκου του Βαρσαμονέρου και του αγίου Ιωάννου του Φαραγγίτη.
Ενδιαφέρεται μάλιστα να αναλάβει το μοναστήρι του Φαραγγίτη, μετά την συνεχή κακοδιαχείρισή του από τους ιερομονάχους Μακάριο Βλαστό και Θεοδόσιο Βάρδα, ο λογιότατος αφέντης πατέρας Θεοφάνης Αρμάκης.
Πέθανε λίγους μήνες πριν από την 1 Φεβρουαρίου 1644 (m.v. 1643) και τον διαδέχτηκε ο Ιερεμίας Κορνάρος.
6) Ιερεμίας Κορνάρος (1644)
Την 1 Φεβρουαρίου 1644(m. v. 1643) ο Ιερεμίας Κορνάρος εκλέγεται ηγούμενος της μονής της Παναγίας και του αγίου Φανουρίου του Βαρσαμονέρου καθώς και δύο άλλων μονών που βρίσκονταν υπό την προστασία της: του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο Φαράγγι (= του Φαραγγίτη) και του Σταυρωμένου.
Σύμφωνα με το έγγραφο της εκλογής, η μονή του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο Φαράγγι βρισκόταν στην περιοχή του Καστελιού του Μαλεβιζίου, και συγκεκριμένα στον Αλμυρό, και η μονή του Σταυρωμένου κοντά στο Βαρσαμόνερο, στη δικαιοσία του χωριού Βορίζα.
Δύο μήνες αργότερα, στις 29 και 30 Απριλίου, μετά δηλ. την εκλογή του από τον Ranier Dandolo, καβαλλάρη (φεουδάρχη) της μονής, ο Ιερεμίας Κορνάρος θέλοντας να αναλάβει τη διοίκηση του Βαρσαμονέρου, όπως ορίζεται στο έγγραφο της εκλογής του, κάλεσε το νοτάριο Γεώργιο Καλαμαρά για να καταγράψει όλα τα κινητά πράγματα της μονής.
Η ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ
Η καταγραφή των κινητών πραγμάτων της μονής Βαρσαμονέρου βρίσκεται, όπως είπαμε και στην αρχή, στα κατάστιχα του νοταρίου του Χάνδακα Γεωργίου Καλαμαρά.
Σύμφωνα με την καταγραφή ο ηγούμενος της μονής Ιερεμίας Κορνάρος και ο νοτάριος πήγαν στις 29 Απριλίου 1644 στο μετόχι Μουρνιά, που ανήκε στο μοναστήρι, και κατέγραψαν την κινητή περιουσία που βρισκόταν εκεί.
Την επομένη, στις 30 Απριλίου, ηγούμενος και νοτάριος βρίσκονται στο μοναστήρι ”το μεγάλο της Κυρίας του Βαρσαμονέρου”, όπου και καταγράφουν επίσης την κινητή περιουσία που υπήρχε στην εκκλησία, στα κελιά και στις αποθήκες της μονής, καθώς και σε ένα μετόχι της, στον άγιο Νικόλαο στα Καροπουλιανά.
Ένα μήνα αργότερα, την πρώτη Μαϊου 1644, ηγούμενος και νοτάριος καταγράφουν την κινητή περιουσία σε δύο ακόμη μετόχια της μονής: α) στην Αγία Παρασκευή του Μερίτη, και β) στην Κερά-Βελουλιανή.
Η εκτενής αυτή καταγραφή, γραμμένη στην ελληνική γλώσσα, αποτελεί μια από τις πολυτιμότερες μαρτυρίες που έχουμε για τα κρητικά ορθόδοξα μοναστήρια κατά την εποχή της βενετοκρατίας. Μας δίνει τα ονόματα των εκκλησιαστικών και διαφόρων άλλων (οικιακών κυρίως) σκευών, των ενδυμάτων καθώς και των γεωργικών εργαλείων που χρησιμοποιούσαν οι μοναχοί.
Μας δίνει επίσης ενδιαφέρουσες γεωργικές και ποιμενικές λέξεις και όρους και τα ονόματα των μοναχών της μονής.
Ένα από τα ενδιαφέροντα τμήματα της καταγραφής είναι αυτό που περιλαμβάνει τις φορητές εικόνες της μονής.
Στο μοναστήρι της ”Κυρίας του Βαρσαμονέρου” σημειώνονται δεκαπέντε εικόνες που βρισκόταν: α) δύο στην εκκλησία, β) τρεις στο ”γουμενικό το παλαιό”, γ) μια στο κελί του Νικηφόρου Βενετζά, δ) πέντε στα κελιά τα ”γουμενικά τα καινούργια”, ε) μία στο κελί του Φιλοθέοου Λίτινου, στ) μία στο ”κελαρικό” και ζ) δυο στο ”παλαιό γουμενικό”.
Στο μοναστήρι ανήκε επίσης και ένα ”Παναγιάρι”, που όμως είχε δοθεί ως ενέχειρο (ενα παναγιαρι αργιρο εξι ογγες ιντζιρκα, κρατι το ο Καστελιανος αμαχι για σπεζες), καθώς και δύο ”κάδρα”, το ένα μάλιστα ήταν του Μαξίμου Μαργουνίου, και βρίσκονταν στο παλιό ”γουμενικό” της μονής.
Δύο φορητές εικόνες υπήρχαν επίσης στο μετόχι της Μουρνιάς, ”στο κελί απού λοτζάρεται αφέντης ο ηγούμενος”, και από μία στην Αγία Παρασκευή του Μερίτη και στη Κερά-Βελουλιανή.
Πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι οι παραπάνω εικόνες δεν αποτελούσαν και το σύνολο των εικόνων της μονής. Ο ηγούμενος και ο νοτάριος καταγράφουν, όπως είπαμε, δύο μονάχα μικρές εικόνες της εκκλησίας και όχι τις μεγάλες που σίγουρα υπήρχαν στην εκκλησία της μονής, γιατί οι τελευταίες αυτές θα ήταν τοποθετημένες μονιμότερα, λ.χ. στο τέμπλο.
Την ύπαρξη μάλιστα των εικόνων αυτών μαρτυρούν α) το ασημένιο ”καντηλοβάσταγο όπου είναι στον Άγιο Φανούργιο”, και β) τα τέσσερα μη επιχρυσωμένα κηροπήγια που ήταν ”ομπρός εις τζι εικόνες”.
Θα ήταν μάλιστα ιδιαίτερα ενδιαφέρον αν η καταγραφή των εικόνων ήταν περισσότερο λεπτομερειακή, ώστε να μπορέσουμε να παρακολουθήσουμε την τύχη των εικόνων αυτών, όχι μόνο γιατί από τη μονή του Βαρσαμονέρου μας έχουν σωθεί φορητές εικόνες, όσο κυρίως γιατί ο Άγγελος Ακοτάντος, σημαντικός ζωγράφος του πρώτου μισού του 15ου αι., που αρκετές σωζόμενες εικόνες του ταυτίζονται από θεματολογική άποψη με εικόνες της καταγραφής, είχε σχέσεις με τη μονή Βαρσαμονέρου και γνώριζε τον ηγούμενό της Ιωνά Παλαμά.
Εκείνο όμως που κάνει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα την καταγραφή, εκτός από τις εικόνες, τα ονόματα μοναχών. τα εκκλησιαστικά σκεύη κ.ά., είναι η βιβλιοθήκη της μονής.
(ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ, ΜΕ ΤΗΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ).
Έρευνα: Φανούριος Ζαχαριουδάκης, Μέλος της ΠΑ.Ε.ΔΗ. κ. ΜΜΕ
Ακολουθήστε το Cretanmagazine στο Google News και στο Facebook
