Ήθη και έθιμα της Μεγαλοβδομάδας και ημέρας της Λαμπρής

Όλα τα ήθη και τα έθιμα της Μεγαλοβδομάδας είναι βγαλμένα μέσα από το πλούτο της παράδοσης του λαού μας, που της προσδίδουν μια ξεχωριστή ομορφιά και την κάνουν πραγματικά Μεγάλη, αυτή τη τελευταία εβδομάδα πριν τη Λαμπρή

Ενώ Λαμπρή εννοούμε τη Λαμπρή ημέρα που Αναστήθηκε ο Χριστός, τη ξεχωριστή αυτή ημέρα από όλες τις άλλες μέρες του Χρόνου.

Λαμπρή είναι λέξη Ελληνική, που σημαίνει, λάμψη, ακτινοβολία, φως, χαρά. Πάσχα, είναι λέξη Εβραϊκή και σημαίνει, μετάβαση.

Υπάρχουνε πολλές μετονομασίες για όλες τις ημέρες της Μεγαλοβδομάδας, που είναι διαφορετικές από τόπο σε τόπο και πιθανών και σε βάθος χρόνου.

Από αυτές, άλλες απευθύνονται στα πάθη του Χριστού και άλλες στα ”πάθη” των ανθρώπων, δηλαδή την ταλαιπωρία των από την παρατεταμένη νηστεία, που τη Μεγαλοβδομάδα ήταν στην αποκορύφωση της.

Έψαξα και βρήκα διάφορες μετονομασίες που αξίζει να τις επαναφέρουμε στη μνήμη μας, ενώ θα αναφέρω και τον τόπο που τις βρήκα.

Θέλω να πιστεύω ότι ο κάθε ένας από εσάς, όλο και κάποια διαφορετική μετονομασία θα έχει.

Ο κόσμος τότε πίστευε περισσότερο στη θρησκεία μας και στη δύναμη του Χριστού, και ότι έκανε το έκανε με πίστη και αφοσίωση, γιατί έτσι το ένοιωθε.

Το κέρδος του βέβαια ήταν πολλαπλό, γιατί έκανε και την απαιτούμενη αποτοξίνωση, καθώς επιτάσσει η θρησκεία μας.

Παρακολουθούσε με κατάνυξη τα Θεία Πάθη του Χριστού όλη τη Μεγαλοβδομάδα, αλλά παράλληλα έκανε και πραγματική Ανάσταση, αφού ένοιωθε ότι κι ο ίδιος είχε αναστηθεί από τα…….πάθη της νηστείας του!!

Έτσι η ημέρα της Λαμπρής ήταν μια πολύ χαρούμενη ημέρα, αφού μπορούσε επί τέλους να απολαμβάνει όλα όσα στερήθηκε τόσες ημέρες!!

Αντίθετα με το σήμερα, που ο πολύς κόσμος έπαψε να πηγαίνει στην εκκλησία, παρά μόνο πέντε λεπτά πριν το Χριστός Ανέστη και μόνο για να πάρει το Άγιο Φως!!!!!

Αλλά να με συγχωρέσετε, γιατί πριν ξεκινήσω και παραθέσω τις μετονομασίες της Μεγαλοβδομάδας, θα αναφέρω για ότι λέγεται την ημέρα των Βαϊων, που ως γνωστόν είναι ημέρα ψαροφαγίας. Λέγεται λοιπόν:

”Βάγια, Βάγια των Βαγιών
τρώνε ψάρι και κολιόν
και την άλλη Κυριακή
τρώνε το ψητό αρνί”.

Μετονομασίες της Μεγαλοβδομάδας:

Γαλιά Ηρακλείου

Μεγάλη Δευτέρα – Μεγάλη Μαχαίρα
Μεγάλη Τρίτη – Μεγάλη Κρίση
Μεγάλη Τετάρτη – Ο κόσμος χαλά και παύτει
Μεγάλη Πέμπτη – Ο κόσμος χαλά και πεύτει
Μεγάλη παρασκευή – Μεγάλη ταραχή
Μεγάλο Σαββάτο – Μεγάλο μου Σαββάτο
και πως θα σε περάσω,
που έχεις πέντε κολατσά και πέντε μεσημέρια
και πέντε αποτσακίσματα σα με να λάξει μέρα.

Φανερωμένη Ηρακλείου

Μεγάλη Δευτέρα – Μεγάλη μέρα
Μεγάλη Τρίτη – Μεγάλη κρίση
Μεγάλη Τετάρτη – Μεγάλη ζάλη
Μεγάλη Πέμπτη – Σηκώνεται και πεύτει
Μεγάλη Παρασκευή – Μεγάλη ταραχή
Μεγάλο Σαββάτο – Μεγάλο μου Σαββάτο
και πως θα σε περάσω,
που έχεις πέντε κολατσά και πέντε μεσημέρια
και πέντε απομεσήμερα μέχρι να λάξει μέρα.

Τυμπάκι Ηρακλείου

Μεγάλη δευτέρα – Μεγάλη μέρα
Μεγάλη Τρίτη – Ο Χριστός εκρίθη
Μεγάλη Τετάρτη – Ο Χριστός εχάθη
Μεγάλη Πέμπτη – Ο Χριστός εβρέθη
Μεγάλη Παρασκευή – Ο Χριστός στο καρφί
Μεγάλο Σαββάτο – Ο Χριστός στο Τάφο
Κυριακή του Πάσχα – Ο Χριστός ανάστα

Ρέθυμνο

Μεγάλη Δευτέρα – Μεγάλη Μαχαίρα
Μεγάλη Τρίτη – Ο Χριστός εκρίθη
Μεγάλη Τετάρτη – Ο Χριστός εχάθη
Μεγάλη Πέμπτη – Ο Χριστός εβρέθη
Μεγάλη Παρασκευή – Ο Χριστός στο Καρφί
Μεγάλο Σαββάτο – Ο Χριστός στο Τάφο

Αλικαρνασσού

Μεγάλη Δευτέρα – Μεγάλη Μαχαίρα
Μεγάλη Τρίτη – Ο Ιησούς εκρίθη
Μεγάλη Τετάρτη – Ο Ιησούς εχάθη
Μεγάλη Πέμπτη – Ο Ιησούς εβρέθη
Μεγάλη Παρασκευή – Ο Ιησούς στο καρφί
Μεγάλο Σαββάτο – Ο Ιησούς στον Τάφο
Μεγάλη Κυριακή – Ο Ιησούς θα Αναστηθεί

Κακοδίκι, επαρχίας Σελίνου Χανίων

Μεγάλη Δευτέρα – Μεγάλη μαχαίρα
Μεγάλη Τρίτη – Μεγάλη κρίση
Μεγάλη Τετάρτη – ο Χριστός εχάθη
Μεγάλη Πέμπτη – ο Χριστός εβρέθη
Μεγάλη Παρασκή – ο Χριστός στο καρφί
Μεγάλο Σαββάτο – ο Χριστός στο Τάφο

Ζαρός

Μεγάλη Παρασκευή – Σήμερο μαύρος ουρανός,
σήμερο μαύρη μέρα,
σήμερο όλα θλίβονται κι τα βουνά λυπούνται.
Μεγάλο Σαββάτο – Μεγάλο μου Σαββάτο και πώς θα σε περάσω,
που έχεις τρία κολατσιά και τρία μεσημέρια
και τρία απομεσήμερα ώσπου ν’ αλλάξει η μέρα.

Ανώγεια Μυλοποτάμου

Μεγάλη Δευτέρα – Ο Χριστός με τη μαχαίρα.
Μεγάλη Τρίτη – Ο Χριστός εκρίθη.
Μεγάλη Τετάρτη – Ο Χριστός εχάθη.
Μεγάλη Πέμπτη – Ο Χριστός εβρέθη.
Μεγάλη Παρσκή – Ο Χριστός στο καρφί.
Μεγάλο Σαββάτο – Ο Χριστός στο Τάφο.
Την Αγία Κυριακή Ο Χριστός θα Αναστηθεί.

Κεφαλονιά

Μεγάλη Δευτέρα, μεγάλη μέρα.
Μεγάλη Τρίτη, μεγάλη κρίση.
Μεγάλη Τετάρτη, μεγάλο σκοτάδι.
Μεγάλη Πέφτη, δάκρυο πέφτει.
Μεγάλη Παρασκευή, θλίψη πολλή.
Μεγάλο Σαββάτο, χαρές γιομάτο.
Μεγάλη Λαμπρή, χάσκα μούσκα αυγό κι αρνί.

Ανεξάρτητα όμως από όλες αυτές τις μετονομασίες, η Μεγαλοβδομάδα είναι Εβδομάδα νηστείας, προσευχή και κατάνυξης. Ενώ η κάθε μέρα έχει τα ξεχωριστά της ήθη και έθιμα και θα προσπαθήσω να τα παραθέσω, όσο μου είναι δυνατόν.

Από τη Δευτέρα κιόλας όλες οι γυναίκες αρχίζουν το καθάρισμα και άσπρισμα των σπιτιών των και όχι μόνο.

Ασπρίζουν βέβαια και όλους τους εξωτερικούς χώρους, καθώς επίσης και όλα τα γυροτρίγυρα σοκάκια, για να λάμπουν την ημέρα της Λαμπρής, που φυσικά δεν θα αργήσει να φανεί.

Τη Μεγάλη Πέμπτη θα ζυμώσουν και θα ψήσουν σε παραδοσιακούς ξυλόφουρνους τα διάφορα λαμπριάτικα κουλούρια κ.α. Ενώ την ίδια μέρα θα βάψουν τα κόκκινα αυγά.
Θα τα βάλουν σε ένα παραδοσιακό καλάθι και θα τα τζουγκρίσουν την ημέρα της Λαμπρής, λίγο πριν το κυρίως φαγητό, για να ευχηθούν Χρόνια Πολλά.

Πολλοί φυλάγουν από αυτά τα κόκκινα αυγά ένα αυγό στο εικονοστάσι. Αν το σπάσουν μετά από εφτά χρόνια, βρίσκουν μέσα μια πολύ καλή γυαλιστερή πέτρα.

Κομποσκοίνι

Τη Μεγάλη Πέμπτη όταν ο Παπάς διαβάζει τα Δώδεκα Ευαγγέλια, πολύς κόσμος κρατώντας μια μαύρη κλωστή, δένει ένα κόμπο κάθε που διαβάζει ένα Ευαγγέλιο. Έτσι στο τέλος έχουν δέσει δώδεκα κόμπους, όσα και τα Ευαγγέλια.

Αυτό το κομποσκοίνι το κάνουν φυλακτό και το κρατούν όπου και να πηγαίνουν, για να τους φυλάγει από τα κακά πνεύματα.

Κιτρολέμονα

Τη Μεγάλη Πέμπτη, όταν ο Παπάς διαβάζει τα Δώδεκα Ευαγγέλια και συγκεκριμένα το έβδομο Ευαγγέλιο και όταν λέει ότι, ένας από τους παρευρισκομένους στη Σταύρωση πήγε και πήρε ένα σφουγγάρι, το βούτηξε στο ξύδι και αφού το στερέωσε πάνω σε ένα καλάμι έδωσε στο Χριστό να ποιεί, πολύς κόσμος μέσα στην Εκκλησία, κόβει και τρώει κιτρολέμονα, συμπάσχων με αυτό το τρόπο, με τα Πάθη του Χριστού.

Το Αγίασμα, το ξύδι και το Λεμόνι

Στο Χωριό Σκούρβουλα, ακόμα και σήμερα υπάρχει το έθιμο, ”το Αγίασμα, το ξύδι και το λεμόνι”.
Το έθιμο αυτό συνδέεται με τη λατρεία και παρατηρείται κατά την ημέρα της Μ. Παρασκευής.
Δεν γνωρίζουμε αν πρόκειται για κάποιο αρχαίοΧριστιανικό έθιμο ή αν δημιουργήθηκε και σταθεροποιήθηκε μέσα στο χρόνο.

Επειδή όμως δεν παρατηρείται σε όλες τις Ενορίες και δεν αναφέρεται στο λειτουργικό τυπικό, καθ’ ότι δεν περιβάλλεται με την ισχύν κανόνος, οικουμενικής ή τοπικής συνόδου, πρόκειται κατά πάσα πιθανότητα για έθιμο τοπικό.

Εξ΄άλλου τέτοια έθιμα διαμορφώνονται και δημιουργούνται κατά καιρούς και τόπους και οφείλονται εις τα αγνά ήθη των Χριστιανών.

Σύμφωνα με το έθιμο αυτό, ο Ιερέας κρατάει Μ. Αγιασμό από τα Φώτα τον οποίο φυλάσσει εντός του Ναού.

Επίσης στην λειτουργιά της Μ. Πέμπτης χρησιμοποιεί στην Πρόθεση, κατά την προετοιμασία των Τιμίων Δώρων, δώδεκα πρόσφορα(11+1) για να υπάρχει αντίδωρο να παίρνουν οι πιστοί, μετά την μετάληψη του Αγιασμού.
Το εσπέρας της Μ. Πέμπτης, μετά το πέρας της ακολουθίας των παθών, ο Ιερέας παραμένει στο Ναό και ετοιμάζει τα δώρα αυτά.

Δεξιά του Σταυρού τοποθετείται πάνω σε τραπέζι η κολυμβήθρα με τον Αγιασμό και δυο γυάλινα ποτήρια κάτω από τους κρουνούς. Στη συνέχεια το αντίδωρο και ένα δεύτερο τραπέζι, πάνω στο οποίο τοποθετείται μία λεκάνη με ξίδι και μέσα εκεί κόβονται καθαρισμένα λεμόνια σε μικρά κομμάτια.

Η προσέλευσης των πιστών είναι καθολική. Αρχίζει από τις 6 το πωϊ της Μ. Παρασκευής και διαρκεί έως το τέλος της βραδινής ακολουθίας του Επιταφίου.

Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι οι πιστοί δεν πίνουν ούτε νερό, έως της ώρας εκείνης που θα λάβουν τον Αγιασμό.

Το ξίδι και το λεμόνι πίνεται και τρώγεται, όχι μόνο μετά την μετάληψη του Αγιασμού εντός του Ναού, αλλά και στο σπίτι καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας όπου υπάρχει αποχή απ’ όλες τις τροφές και έχει την έννοια της συμμετοχής των πιστών στο Πάθος του Κυρίου.

Ξωκλήσια – νεκροταφείο

Την Μεγάλη Παρασκευή όλες οι γυναίκες, κυρίως οι ηλικιωμένες, γυρνάνε όλα τα εξωκλήσια του χωριού και τα θυμιάζουν.

Θυμιάζουν επίσης στο νεκροταφείο τους πεθαμένους τους, ενώ τους ανάβουν το καντήλι.

Στόλισμα επιταφίου – περιφορά

Ο επιτάφιος στολίζεται τη Μεγάλη Παρασκευή μέσα στην εκκλησία. Στολίζεται κυρίως από νέες κοπέλες, με κάθε λογής λουλούδια της εποχής.

Οι κολαϊνες, από λεμονανθούς εντυπωσιάζουν.

Η περιφορά θα γίνει τη Παρασκευή το βράδυ, γύρω από όλο σχεδόν το χωριό.

Τον επιτάφιο πάντοτε τον σηκώνουν στρατιώτες, εφ’ όσον υπάρχουν.

Όταν θα επιστρέψει ο επιτάφιος στην εκκλησία όλος ο κόσμος θα περάσει κάτω από αυτόν, ενώ θα εύχονται σ’ αυτούς που τον σήκωναν, να είναι καλά και του χρόνου να τον ξανασηκώσουν.

Στη συνέχεια όλος ο κόσμος παίρνει καλορίζικα από τον επιτάφιο, που συνήθως τα χρησιμοποιούν για να φουσκώσουν το προζύμι.

Χτυπούσαν τα σήμαντρα

Στο χωριό Μέλαμπες Ρεθύμνης, τα παλιά χρόνια τουλάχιστον, λίγο πριν να χτυπήσει η καμπάνα για να γίνει η περιφορά του επιταφίου, γύρναγαν σε όλο το χωριό τέσσερα με πέντε άτομα και χτυπούσαν τα σήμαντρα, ενώ πίσω από τα σήμαντρα ακολουθούσαν άλλα άτομα με αναμμένες δάδες.

Σήμαντρο, ήταν ένα κομμάτι σίδερο, κρεμασμένο με ένα σπάγκο, ενώ το χτυπούσαν με ένα άλλο σίδερο.

Οι δάδες ήταν αυτοσχέδια τενεκεδάκια, που τους έβαζαν μέσα στάχτη και πετρέλαιο και μετά τους έδιναν φωτιά.

Καινούρια ρούχα και παπούτσια

Το Μεγάλο Σάββατο οι νονοί στέλνουν στα βαφτιστήρια τους καινούρια ρούχα και ιδιαίτερα παπούτσια, για να μη σκοντάφτουν όλο το χρόνο.

Το σφάξιμο του αρνιού

Το Μεγάλο Σάββατο όλος ο κόσμος θα σφάξει το αρνί για να το ψήσει την επομένη, την ημέρα της Λαμπρής.

Το κάψιμο του Ιούδα

Από πολλές ημέρες πριν, αλλά και την παραμονή της Ανάστασης, όλοι οι νέοι του χωριού κουβαλούν με κάθε μέσο ξύλα έξω από την εκκλησία του χωριού.

Εκεί κάνουν ένα τεράστιο σωρό, που πάνω σε αυτόν στήνουν ένα αχυρένιο αντρίκελο, που συμβολίζει τον Ιούδα.

Το αχυρένιο αυτό αντρίκελο θα καεί στη μεγάλη φωτιά που θα ανάψει από αυτά τα ξύλα την ώρα που θα πει ο Παπάς το Χριστός Ανέστη, μέσα σε ένα πραγματικά ”πολεμικό” κλήμα, αφού χιλιάδες ακούγονται οι μπαλωθιές.

Αλλά και σε κάθε σπίτι, η κάθε κυρά, το Σάββατο το βράδυ, θα κάψει το δικό της Ιούδα, ανάβοντας μια σχετικά μικρή, στην αυλή του σπιτιού της φωτιά, χρησιμοποιώντας λίγους θάμνους, όπως ασκινοπόδια.

Η καύση του Αρφανού

Πρόκειται για ένα μοναδικό έθιμο, το οποίο διαρκεί όλη τη Σαρακοστή και γίνεται στα Ανώγια Ρεθύμνης, με τη συμμετοχή ολόκληρης της τοπικής κοινωνίας.

Τα ξύλα τα συγκεντρώνουν,ως επί το πλείστον μικρά παιδιά, στις 4 συν μία ενορίες.

Λέγοντας 4 συν μία εννοούμε, την ενορία στο Μετόχι του Άι Δημήτρη, την ενορία του Άι Γιώργη, την ενορία του Άι Γιάννη και την ενορία στο Περαχώρι της Παναγίας. Ενώ η πέμπτη είναι αυτή που δημιουργείται μόνο το Πάσχα, από τον συνασπισμό όλων των μικρών παιδιών, στο Λαγγό (Κομπί).

Τα ξύλα αυτά τα φυλάγουν όλη την νύχτα τα παιδιά, για να μην τα κλέψουν οι μεν, από τους δε.

Λέγεται ότι είναι η πρώτη συλλογική δράση που συμμετέχουν τα παιδιά, στα Ανώγια.

Τα αρφανόξυλα θα μεταφερθούν το Μ. Σάββατο, εκεί που στήνεται ο αρφανός, και θα στηθούν με τη βοήθεια των μεγάλων.

Ο αρφανός θα καεί την ώρα που ο Παπάς λέει το Χριστός Ανέστη, ενώ η φωτιά είναι πρωτόγνωρη.

Τα Ανοιξιάτικα

Στο χωριό Γαλιά την ημέρα της Λαμπρής απ’ ότι θυμάμαι, υπήρχε το έθιμο ανεξάρτητα καιρικών συνθηκών, να φοράνε πολύ ελαφριά ανοιξιάτικα ρούχα.

Όλοι φόραγαν ίσως για πρώτη φορά μέχρι τότε, τα κοντά τους μανίκια! Με τη δικαιολογία;; Για να μην κρυώνουν στη συνέχεια!!

Το Αναστάσιμο φιλί

Ένα από τα ξεχωριστά έθιμα της ημέρας της Λαμπρής, είναι το Αναστάσιμο φιλί, που και ο εθνικός μας ποιητής, Διονύσιος Σολωμός, έχει υμνήσει, όπως αναφέρεται παρακάτω:

‘Χριστός Ανέστη! Νέοι, γέροι και κόρες,
όλοι, μικροί μεγάλοι, ετοιμαστείτε…..
…. ανοίξατε αγκαλιές ειρηνοφόρες
ομπρός εις τους Αγίους και φιληθείτε!!

Δεύτερη Ανάσταση – Νεκρανάσταση – Κρανάσταση

Την ημέρα της Λαμπρής μετά της δέκα η ώρα, γίνεται η δεύτερη Ανάσταση – Νεκρανάσταση – Κρανάσταση.

Τελειώνοντας, σηκώνουν οι πιστοί όλες τις εικόνες της εκκλησίας, από δύο άτομα την κάθε μία και τις κάνουν περιφορά γύρω από την εκκλησία ή γύρω από μια ευρύτερη περιοχή γύρω από την εκκλησία.

Τέλος τις επιστρέφουν, ενώ τις τοποθετούν στη θέση τους, αφού τις προσκυνήσουν όλοι τους μαζί, ευχόμενοι και του χρόνου με υγεία.

Φεύγοντας ο κόσμος από την εκκλησία για το σπίτι του, παίρνει μαζί του και την εικόνα που από την αρχή της Σαρακοστής είχε νε φέρει για να λειτουργηθεί.

Γλέντι και μπαλοτοκόπι

Στη συνέχεια, παντού μπορείς να δεις παρέες, που το κέφι και η διάθεση φτάνει στο απόγειο της, ενώ δεν λείπει και το παραδοσιακό μπαλοτοκόπι.

Μικροεμπόριο – κανελάδες

Τουλάχιστον στο χωριό Γαλιά, απ’ ότι θυμάμαι, τα παλιά τα χρόνια, άνθιζε το μικροεμπόριο, κυρίως από μικρά παιδιά.

Άνθιζε επίσης το εμπόριο της κανελάδας – χιονάδας, που το χιόνι το έφερναν από το Ψηλορείτη.

Το έθιμο της καμπάνας

Στο χωριό Γαλιά, τα παλιά τα χρόνια, την ημέρα της Λαμπρής, όλος ο κόσμος πήγαινε και έπαιζε την καμπάνα της εκκλησίας!!

Έλεγαν: ”Αν θέλεις και εσένα να μεστώσουν τα σπαρτά σου, για να ξεφοινικώσουν των οζώ σου τα κέρατα, άμε να παίξεις τη καμπάνα!!

Σύνταξη κειμένου, φωτογραφικό υλικό: ΦΑΝΟΥΡΙΟΣ ΖΑΧΑΡΙΟΥΔΑΚΗΣ