Ξεκινώντας μια προσπάθεια να καταγράψω αν είναι δυνατόν όλους τους νερόμυλους που είχε κάποτε η Μεσαρά, και που βέβαια δεν σώζονται όλοι, εξεπλάγην από τον μεγάλο τους αριθμό
Στην προσπάθειά μου αυτή βέβαια με βοήθησαν ο κ Μαραγκάκης Μύρων από τη Γαλιά, και η συνταξιούχος δασκάλα Αικατερίνη Νικολιδάκη από τη Φανερωμένη, και οι δυό τους λάτρης της λαογραφίας.
Η δε φωτογραφία με την χωροκατανομή των νερόμυλων της Δυτικής Μεσαράς, αλλά και τα ρέματα που αναφέρονται παρακάτω, είναι από το βιβλίο που υπάρχει στο ΜΟΥΣΙΟ ΚΡΗΤΙΚΉΣ ΕΘΝΟΛΟΓΊΑΣ που εδρεύει στους Βόρους.
Οι νερόμυλοι της Μεσαράς, ή «μύλοι» όπως χάριν απλότητας λέγονται από τον κόσμο, ήταν διάσπαρτοι στα διάφορα ρέματα, σε όλη τη περιοχή Μεσαράς, και φυσικά όπως θα δούμε παρακάτω ήταν πολλές δεκάδες!
Μια σειρά μύλων βρίσκονταν σε ποτάμια ή ρέματα που πήγαζαν από τους πρόποδες του Ψηλορείτη, και άλλη σειρά μύλων σε ρέματα που πήγαζαν από τους πρόποδες των Αστερουσίων ορέων. Οι μύλοι ακολουθούσαν τις κατευθύνσεις των ποταμών ή ρεμάτων της κάθε περιοχής, και ήταν χτισμένοι δίπλα ή κοντά στις όχθες τους, ή ακόμα και σε κάποια απόσταση από τον ποταμό, και τα νερά όλων κατέληγαν μέσω Γεροπόταμου στη θάλασσα. Πολλοί νερόμυλοι βρίσκονταν βόρεια της Μεσαράς στην περιοχή Γέργερης, που ήταν τότε από τα μεγάλα χωριά της Κρήτης, και αυτό χάρις και στα πολλά νερά της περιοχής! Από τον 15ο αιώνα επί εποχής Ενετών άρχισαν να χτίζονται οι νερόμυλοι, συνέχισαν και επί τουρκοκρατίας, και μόνο εκεί υπήρχαν 27 στον αριθμό! Ακόμα και η Γόρτυνα αρδευόταν με τα νερά της Γέργερης, από ότι μαρτυρούν τα υπολείμματα αγωγών. Οι περισσότεροι πάντως νερόμυλοι είχαν χτιστεί επί Τουρκοκρατίας από Τούρκους μεγαλοκτηματίες ή Αγάδες, με Έλληνες σαν εργατικό προσωπικό, και το φόρο εισέπραττε ο Αγάς ή ο εκάστοτε Τούρκος διοικητής. Μέχρι το 1950 λειτουργούσαν αρκετοί νερόμυλοι –αλευρόμυλοι στα διάφορα ποτάμια της ευρύτερης περιοχής Μεσαράς. Μεγάλη σημασία είχαν οι νερόμυλοι εκείνα τα χρόνια, γιατί εκτός από την οικονομική άνθιση, έφερναν τον κόσμο πιο κοντά, υπήρχε ανταλλαγή προϊόντων, και τα νέα επίσης διαδίδονταν εύκολα . Κάποιοι μύλοι είχαν αγοραστεί από Έλληνες από τους Τούρκους όταν έφευγαν, ή απλά καταλήφθηκαν από τους ενοικιαστές, όπως έγινε και με τα χωράφια ή εκτάσεις βοσκοτόπων που νοίκιαζαν.
Οι περισσότεροι μύλοι, επειδή ήδη ήταν πολύ παλιοί, αναστηλώθηκαν για να συνεχίσουν τη λειτουργία τους, και σε νεότερες εποχές.
Σίγουρα όμως υπήρξαν και κάποιοι μύλοι, τους οποίους είχαν φτιάξει και Έλληνες εξ ολοκλήρου.
Έτσι πολλοί μύλοι πράγματι επισκευάστηκαν τη δεκαετία του 1930 –’40, για το λόγο που είχαμε πολλά νερά. Φυσικά μιλάμε για βροχές, που οι πλημύρες είχαν σαν αποτέλεσμα, τα νερά των ποταμών να υπερχειλίσουν και να προκληθούν μάλιστα και πλημμύρες!
Τα ονόματα των μύλων, ήταν συνήθως εκείνα του ιδιοκτήτη, άλλαζαν όμως τα ονόματα αυτά από εποχή σε εποχή, και συνήθως επικρατούσε η ονομασία του τελευταίου ιδιοκτήτη.
Όμως σε κάποιες περιπτώσεις υπήρξαν και μύλοι, που έπαιρναν την ονομασία της περιοχής, τοποθεσίας δηλαδή, ή το όνομα του χωριού, όπως ήταν «ο μύλος του Ποταμίτη», «ο μύλος στη Γόρτυνα» κλπ.
Μέχρι το 1950 στη περιοχή Μεσαράς λειτουργούσαν ακόμα αρκετοί νερόμυλοι, αφού οι κάτοικοι της περιοχής είχαν και τα σιτηρά σαν βασικό εισόδημα μαζί με την ελαιοπαραγωγή.
Οι μύλοι εγκαταλείφθηκαν μετά το 1960, που σταμάτησαν οι μεγάλες βροχοπτώσεις, και λιγόστεψαν κατά πολύ τα νερά των πηγών.
Όμως παράλληλα είχαν ήδη αρχίσει οι ηλεκτροκίνητοι μύλοι, αλλά και οι καλλιέργειες σε σιτηρά είχαν αρχίσει να λιγοστεύουν χρόνο με το χρόνο, αφού άρχισαν οι μεγάλες εισαγωγές από τη Ρωσία..
Επειδή υπήρχε σπουδαία οικονομική άνθιση σε σιτηρά στην ευρύτερη περιοχή της Μεσαράς, πριν το 1960, η ανάγκη για την άλεση τους ήταν μεγάλη. Μια επιχείρηση με νερόμυλο λοιπόν, πάντα θα ήταν επικερδής εκείνα τα χρόνια.
Οι μύλοι δεν άλεθαν μονάχα τα σιτηρά, επίσης κάποιοι από αυτούς έπαιζαν σπουδαίο ρόλο και σχετικά με την άλεση και της ελιάς, καθότι τελευταία είχε προστεθεί σε κάποιους από αυτούς και πιεστήριο!
Σε κάποιους άλλους είχε προστεθεί και γεννήτρια στην κατοχή για να φορτίζουν οι αντάρτες τις μπαταρίες των ασυρμάτων, και σε άλλους είχε προστεθεί μηχανισμός πλυντηρίου ρούχων..
Εκτός των μύλων στην βόρεια πλευρά δηλαδή στη περιοχή Γέργερης, μύλοι βρισκόταν και στην Ανατολική κατεύθυνση, των Μοιρών, από Αγίους Δέκα έως Αγία Βαρβάρα. . Πολλοί ήταν και οι μύλοι στα Νότια που πήγαζαν από τα Αστερούσια. Μύλοι υπήρχαν παντού! Θα αναφερθούμε μονάχα στις ονομασίες των ρεμάτων αυτών στις διάφορες περιοχές, αλλά δεν θα επεκταθούμε όμως αναλυτικά σε κάθε μύλο χωριστά, γιατί οι μύλοι ήταν πάρα πολλοί, και ίσως το κάνουμε σε άλλο κεφάλαιο, γιατί έχουν μεγάλη ιστορία! Εμείς εδώ θα αναφερθούμε στους νερόμυλους που υπήρχαν στην Δυτική κατεύθυνση Γαλιά – Απόλυχνο Βρέλη, και Ζαρό – Φανερωμένη – Βόρους κλπ με ότι πληροφορίες έχουμε συλλέξει για τον κάθε νερόμυλο των περιοχών αυτών.
ΚΟΙΛΆΔΕΣ Ή ΡΈΜΑΤΑ ΚΑΙ ΧΩΡΙΆ ΣΤΑ ΟΠΟΊΑ ΒΡΊΣΚΟΝΤΑΙ ΣΉΜΕΡΑ ΝΕΡΌΜΥΛΟΙ ΣΤΗ ΜΕΣΑΡΆ
Οι κοιλάδες οροσειράς Ψηλορείτη
Κοιλάδα Λυγκοπόταμου
Κλίμα
Κοιλάδα Μάγειρα
Γρηγοριά – Λαγολιό
Κοιλάδα Ανώνυμου ποταμού
Καλοχωραφήτης
Κοιλάδα Κουτσουλήτη
Ζαρός – Λαλουμάς –Σκούρβουλα – Φανερωμένη – Βόροι
Κοιλάδα Γαλιανού ποταμού
Γαλιά
Κοιλάδα Απολυχνιανού ποταμού
Απόλυχνος – Βρέλης ή Άγιος Αντώνιος -Μοίρες
Κοιλάδα ποταμού Αμπελούζου
Πλουτή
Κοιλάδα ποταμού Λιθέου ή Ποταμίδα
Γέργερη – Καρδαμιανά – Μαστροχιανά –Τζανιανά – Απομαρμά –Ψαλίδα (πςριοχή)
Άγιοι Δέκα – Μητρόπολη
Οι κοιλάδες οροσειράς Αστερουσίων
Κοιλάδα Γιαλομονόχωρου
Μονή Οδηγήτριας – Γιαλομονόχωρο
Κοιλάδα των Κριτιτών
Κριτιτά
Κοιλάδα Πλώρας
Πλώρα
Κοιλάδα Ανώνυμου ποταμού
Βαρδί
Σε όλες αυτές τις ανωτέρω κοιλάδες, που ανήκουν στη περιοχή Μεσαράς, στα ρέματα και στα χωριά που αναφέρουμε, υπάρχουν μύλοι.
Επειδή είναι πάρα πολλοί να γραφτούν όλοι αυτοί οι μύλοι, στη φάση αυτή θα αναφέρουμε μονάχα ότι στοιχεία που έχουμε και πληροφορίες για τους μύλους από δύο σπουδαίες κατευθύνσεις που σχηματίζουν οι δύο κοιλάδες ρεμάτων, του
Κουτσουλήτη ποταμού, τη κατεύθυνση της κοιλάδας του Απολυχνιανού ποταμού, καθώς και εκείνους της κοιλάδας του Γαλιανού ποταμού.
OI ΠΑΛΙΟΊ NEΡΌΜΥΛΟΙ –ΑΛΕΥΡΌΜΥΛΟΙ ΤΗΣ ΚΟΙΛΆΔΑΣ ΤΟΥ ΑΠΟΛΥΧΝΙΑΝΟΎ ΠΟΤΑΜΟΎ
Στην περίπτωση αυτή έχουμε τον Απολυχνιανό ποταμό με τα νερά του Τουρκί της Απολύχνου. Τα νερά από το Τουρκί έκαναν μια διαδρομή, περνώντας από Απόλυχνο, Βρέλη, ενώνονταν με τα νερά του Γαλιανού ποταμού στη περιοχή «Λάβδα», όπου σχηματίζονταν το ομώνυμο γράμμα «Λ» , εξ ου και η ονομασία «Λάβδα».
Στη Λάβδα που ενώνονταν τα ρέματα, λέγεται και Νταλαμάρω, όπου μαζεύονταν πολλά νερά, χειμώνα καλοκαίρι, τα οποία από εκεί συνέχιζαν να τροφοδοτούν νερόμυλους, να ποτίζουν περιβόλια μέχρι τις Μοίρες, για να διοχετευθούν τέλος ό,τι νερό έμενε στον Γεροπόταμο, και από εκεί στη θάλασσα.
Σε αυτά τα μικρά ποτάμια λοιπόν και παραπόταμα, κοντά στις όχθες τους , ήταν χτισμένοι δέκα νερόμυλοι! Όλοι έκαναν καλή δουλειά και έλυναν τα προβλήματα της περιοχής για άλεση σιτηρών. Ξεκινώντας από το Τουρκί θα αναφέρουμε έναν –έναν νερόμυλο που γνωρίζουμε, και αυτούς που υπήρχαν αλλά δεν γνωρίζουμε περισσότερα.
TOYΡΚΙ
1-Μύλος ανώνυμος
Για τον πρώτο μύλο δεν έχουμε στοιχεία
2-O μύλος του Κρομμυδόκωστα (Κώστα Ζαχαριουδάκη)
Ο δεύτερος νερόμυλος που δούλεψε τελευταίος με τα νερά από το Τουρκί, ήταν κοντά στο Τουρκί, πολύ πιο μέσα δηλαδή από την Απόλυχνο στη τοποθεσία «Περβόλα», και ήταν του Κρομμυδόκωστα (Κώστα Ζαχαριουδάκη). Ο μύλος αυτός υπήρχε μέχρι τη δεκαετία του 50, και δεν τον δούλευε ο ίδιος, αλλά είχε ένα μυλωνά που δούλευε τον μύλο, ο οποίος λεγόταν κι αυτός Κώστας. Κατεδαφίστηκε ο μύλος αυτός, και σήμερα δεν υπάρχει ούτε ίχνος εκεί.
ΑΠΌΛΥΧΝΟΣ
3-Μυλος ανώνυμος
4-Μύλος ανώνυμος
ΒΡΈΛΗ
5-Ο μύλος του Τσικαλά
Κατεβαίνοντας από την Απόλυχνο για το χωριό Βρέλη ακριβώς από κάτω, υπήρχε νερόμυλος, που πιθανόν τον είχε νοικιάσει κάποιος Μικρασιάτης ονόματι Τσικαλάς, πατέρας της Καρκανοχριστοφίνας.
6-Μύλος ανώνυμος
7-Ο μύλος του Λαγκού
8-Ο μύλος του Ντασκουλιέρη
Λίγο παρακάτω και ακριβώς κάτω από την εκκλησία του Αγίου Πνεύματος, λειτουργούσε ο μύλος του Ντασκουλιέρη, που ήταν πεθερός του Θεργιουλομανώλη.
ΛΆΒΔΑ
9-Ο μύλος το Κουκή
Ένατος μύλος κατά σειρά ήταν ο περιβόητος «Μύλος του Κουκή», στη θέση «Νταλαμάρω». Έχει γκρεμιστεί το κτίσμα με τη διαπλάτυνση του δρόμου, σώζεται όμως το υπόλοιπο με το ζουργιό και τη στέρνα.
ΜΟΊΡΕΣ
10-Ο μύλος του Σελέμη (Εμμανουήλ Χουστουλάκη)
Δέκατος μύλος, με το Απολυχνιανό νερό, ήταν «ο μύλος του Σελέμη».
Ήταν στο σημείο που διασταυρώνεται ο Απολυχνιανός ποταμός με το καρόδρομο που πήγαινε κάποτε στη Γαλιά, δυτικά από τις Μοίρες.
Τα νερά του Απολυχνιανού ποταμού, αφού περάσουν όλους τους προηγούμενους και φτάσουν έως του Κουκή το μύλο, στο τέλος πλέον θα καταλήξουν και στον μύλο του Σελέμη! Στο μύλο αυτό ερχόταν τα λιγότερα νερά, γιατί ήταν ο τελευταίος μύλος της ανατολικής κατεύθυνσης, και είχαν να κάνουν άμεσα, με το μύλο του Κουκή στη Λάβδα, που εν τούτοις, ο Κουκής δεν είχε ιδιαίτερο πρόβλημα νερού. Ο μύλος του Σελέμη , ήταν στην έξοδο των Μοιρών , από τον παλιό δρόμο προς τη Γαλιά.
Ο Σελέμης, , έτσι ήταν γνωστός στις Μοίρες ο Χουστουλάκης Εμμανουήλ, έχτισε κι αυτός, την ίδια περίπου εποχή με τον Κουκή, δηλαδή το 1930 με ’32, και άλεθαν και οι δύο νερόμυλοι με τα ίδια νερά.
Επειδή όπως είπαμε τα νερά που κατέληγαν στου Σελέμη ήταν λίγα, για αυτό δεν άλεθαν και οι διό ταυτόχρονα!
Ο Σελέμης, αναγκαστικά περίμενε, 2 με 3 ώρες, να γεμίσει ο Κουκής τη χωμάτινη κολύμπα του με νερό, και μετά όταν το έκοβε, γέμιζε και αυτός τη δική του.
Κι αυτό, γιατί όσο κατεβαίνουμε από του Βρέλη, προς τις Μοίρες, τα νερά είχαν πολλές απώλειες.
Προσπάθησε κάποιο διάστημα ο Σελέμης να κάνει μια απόπειρα, και μαζέψει και τα νερά του Γαλιανού ποταμού, αυτά δηλαδή που ερχόταν από την Κουτσουνάρα, αλλά ήταν πολύ δύσκολη η διάβασή τους, επειδή ήταν πολλή η ανηφόρα, και οι σωληνώσεις για να μπουν εναέριες, σε τόσο μεγάλη απόσταση, είχαν τεράστιο κόστος!
Έτσι το εγκατέλειψε αυτό το εγχείρημα.
Kαι οι δύο νερόμυλοι, είχαν ένα μόνιμο άτομο, νύχτα – μέρα, να παρευρίσκεται στον μύλο, για να ασχολείται με τα νερά, και το γέμισμα της χωμάτινης δεξαμενής τους!
Ο μύλος του Σελέμη, χαλάστηκε όταν πέρασε ο καρόδρομος για τη Γαλιά, και όσο φάρδαινε γκρεμιζόταν και έμεινε ένα μικρό τμήμα του ζουργιού!
Σήμερα σώζεται μονάχα ένα μέρος από το τείχος του ζουργιού , και η χωμάτινη του δεξαμενή, προς τον από πάνω δρόμο.
Κοιλάδα Γαλιανού ποταμού
ΔΡΑΚΑΚΙΑΝΆ (ΓΑΛΙΆ)
1-Ο μύλος του Μαραγκού (Μύρο Παπαδάκη) στο Γαλιανό ποταμό
Στη πορεία του Γαλιανού ποταμού , με τα νερά από τα Καπελωνιανά και Κουτσουνάρας, λειτουργούσε ένας μονάχα νερόμυλος, και αυτός ήταν στα Δρακακιανά.
Στο σημείο αυτό λειτουργούσε μύλος επί τουρκοκρατίας, και τον οποίο αγόρασε ο Μαραγκός από τον Ρετζέπ Αγά μισοερειπωμένο. Τον πήραν κληρονομιά τα παιδιά του το 1935. Τότε όμως ήταν και οι χρονιές που έκανε πολλές πλημμύρες και καταστροφές, και το ρυάκι κατέβασε τόσα πολλά νερά, που παρέσυρε και το μύλο, γιατί τα νερά υπέσκαψαν τα θεμέλια. Τα νερά παρέσυραν ξύλα και πέτρες και τα πήγαν στη θάλασσα.
Σήμερα σώζεται ένα ελάχιστο τμήμα τοίχου από το ζουργιό, για να θυμίζει απλά, πως κάποτε εκεί υπήρχε νερόμυλος!
Κείμενο – φωτογραφίες: Γεώργιος Χουστουλάκης
Συνεχίζεται με τους μυλους του Κουτσουλήτη ποταμού
Ακολουθήστε το Cretanmagazine στο Google News και στο Facebook
