Οι παλιοί νερόμυλοι της Μεσαράς – μέρος Β’

Οι παλιοί νερόμυλοι-αλευρόμυλοι της κοιλάδας του Κουτσουλίτη

Με το πρώτο μέρος όπου κάναμε αναφορά στους νερόμυλους της Μεσαράς, αναφέραμε όλα τα σημεία όπου βρίσκονται ή βρισκόταν παλιά νερόμυλοι, και επεκταθήκαμε περισσότερο στους νερόμυλους που βρίσκονται στο ρέμα του Απολυχνιανού ποταμού.

Bέβαια έχω ακούσει πως σαν όρος σήμερα «Άπολυχνιανός ποταμός» δεν υπάρχει, διότι για πραχτικούς λόγους έχει μπαζωθεί σε πολλά σημεία του και έχει οικοπεδοποιηθεί.
Στο παρόν δημοσίευμα θα σταθούμε στους νερόμυλους του Κουτσουλίτη ποταμού, ή κοιλάδας όπως αναφέρεται. Ο Κουτσουλίτης ποταμός με τα νερά της πηγής του Βοτόμου, διέρχεται από τρία χωριά: Ζαρό – Φανερωμένη – Βόρους, αλλά και περνά κοντά από τα χωριά Λαλουμά και Σκούρβουλα. Δεξιά – αριστερά στον ποταμό αυτό υπήρχαν επίσης πολλοί νερόμυλοι, για αυτό και η Φανερωμένη παλιά ονομαζόταν και Μυλοχώρι!
Ξεκινώντας από τον Βότομο του Ζαρού, θα αναφέρουμε έναν -έναν μύλο, τον οποίο συναντάμε, και θα αναφέρουμε ότι πληροφορίες έχουμε συλλέξει για την ύπαρξή κάθε ενός, κατεβαίνοντας προς το Γεροπόταμο.

Πάλι και εδώ είχαμε την συνδρομή των φίλων της λαογραφίας, Μύρωνα Μαραγκάκη από Γαλιά, και Αικατερίνης Νικολιδάκη από φανερωμένη, και άλλων.

ΟΙ ΜΎΛΟΙ ΣΤΟΝ ΒΌΤΟΜΟ

1-Ο μύλος του Βασίλη

Ο Ζαρός μόνο, είναι βεβαιωμένο από μαρτυρίες πως είχε κάποτε 12 νερόμυλους, εκ των οποίων οι τέσσερεις ήταν στην περιοχή του Βότομου.

Ξεκινώντας λοιπόν από τη λίμνη του Βότομου, συναντάμε τον πρώτο νερόμυλο του Βασίλη, ο οποίος δεν υπάρχει και ανήκε κάποτε στον Αλμπατογιώργη.

2-Ο μύλος του Αλμπατογιώργη (μουσείο σήμερα)

Και ο πρώτος μύλος του Βασίλη αλλά και ο επόμενος νερόμυλος που υπάρχει σήμερα και βρίσκεται λίγο παρακάτω, ανήκαν και οι δύο στον Αλμπατογιώργη, και σήμερα στην οικογένεια των Αλμπατάκηδων, και είναι και ο μόνος που έχει γίνει μουσείο, και σε θέση να λειτουργήσει και να αλέσει κανονικά όπως παλιά!

3-Ο μύλος των Πετρογιαννάκηδων

Τρίτος μύλος κατά σειρά ήταν εκείνος των Πετρογιαννάκηδων, ο οποίος είχε την δυνατότητα να πλένει και χαλιά! Πάνω στον άξονα δηλαδή τον οποίο γύριζε η φτερωτή, είχε προσαρμοστεί ειδικό σύστημα πλυντηρίου, το οποίο έπλενε χαλιά, τα οποία έφερναν κάτοικοι από χωριά της περιοχής.
Δεν υπάρχει σήμερα κάτι που να μαρτυρεί την ύπαρξη του μύλου αυτού.

4-Ο μύλος του Γιατρομανωλάκη

Ένας μύλος, ο τέταρτος που βρίσκεται στο Βότομο, ήταν εκείνος του Γιατρομανωλάκη, και σήμερα είναι εύκολο να εντοπίσει κανείς το σημείο που βρισκόταν, άμα προσέξει το σημείο όπου θα στρίψει δεξιά από τον κεντρικό δρόμο του Ζαρού προς Βότομο. Σε λίγα μέτρα, θα δει τις μυλόπετρες και το πιεστήριο του μύλου στο δεξί του χέρι. Το χειμώνα ο μύλος αυτός μετατρεπόταν και σε λιοτρίβι.

ΟΙ ΜΎΛΟΙ ΣΤΟ ΖΑΡΌ

5-Ο Γεροντόμυλος

Τον μύλο αυτόν τον είχαν οι Φιλιουδάκηδες

6-Ο μύλος του Πχιάγκαλη ή Φχιάγκαλη

7-Ο μύλος του Μαυρομάτη

Σήμερα από τον μύλο αυτό στέκεται μονάχα το ζουργιό.

8-Ο μύλος του Σταυρουλομανώλη

Στον Κάτω Ζαρό θα συναντήσουμε και το μύλο του Σταυρουλομανώλη, για τον οποίο δεν έχουμε σχετικές πληροφορίες

9-Ο μύλος του Σταματάκη

10-Ο μύλος του Λυράρη

11-Ο μύλος του Μικέλε

12-Ο μύλος του Σκούρου ή μύλος του Τσικριτσή ή Σκουρομανώλη

Στο Κάτω Ζαρό επίσης ήταν ο μύλος του Εμμανουήλ Τσικριτσή, πολύ παλιός μύλος, που τον κληρονόμησε από τον πατέρα του ο Σκουρομανώλης, που τον ονομάζανε και «Σκούρο».

Ο νερόμυλος δούλευε με τα νερά του Βότομου. Τον χειμώνα ο μύλος αυτός μετατρεπόταν σε λιοτρίβι. Είχε δηλαδή την δυνατότητα να συνδέεται και με πιεστικό (πρέσσο), για να αλέθει και τις ελιές.

Επίσης ήταν ο μοναδικός μύλος πουείχε τη δυνατότητα να συνδέεται και με ειδική ηλεκτρογεννήτρια, για να παράγει ρεύμα, για να φορτώνει τις μπαταρίες των ραδιοφώνων που λειτουργούσαν παράνομα στην κατοχή, αλλά και τις μπαταρίες των ασυρμάτων. Οι ασύρματοι ήταν εκείνοι των ανταρτών στη Γερμανική κατοχή, και ήταν οι γνωστοί εγγλέζικοι ασύρματοι, που λειτουργούσαν στην περιοχή πάνω από Καμάρες και Βορίζα. Στην επιχείρηση αντικατασκοπίας FORCE 33, υπεύθυνος ήταν ο ταξίαρχος διοικητής KV Burker Benfield, όπου τροφοδοτούσε με ρίψεις τον ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ με εφόδια ανά την Ελλάδα και φυσικά και ασυρμάτους. Στη Γαλιά είχαν ρίξει εφόδια, και μαζί και δύο κουτιά που περιείχαν γεννήτριες. Το ένα κουτί το βρήκε ένας Γαλιανός, που στην προσπάθειά του να το ανοίξει κατέστρεψε τη γεννήτρια που περιείχε, και το άλλο κουτί το πήρε ο Τσικριτσής, που ήταν και ο ίδιος αντάρτης. Οι ασύρματοι αυτοί που λειτουργούσαν κυρίως σε σπηλιές, από τις Καμάρες μέχρι τα Βορίζα όπως προείπαμε, χρησιμοποιούσαν μπαταρίες με υπεύθυνους τον Άγγλο Ταγματάρχη Patrick Leigh Fermor (Πάτρικ – λή Φέρμορ), τον κατά τους Κρητικούς Φιλεντέμ, και τον Tom J. Dunbabin (Τομ Ταμπάμπιν).

ΟΙ ΜΎΛΟΙ ΣΤΟ ΛΑΛΟΥΜΆ

13-Ο μύλος του Μαρίνου

Στο Λαλουμά, ήταν ένας μύλος που ακόμα σώζεται σε καλή κατάσταση, και ήταν αυτός του Καλέμη και αργότερα περιήλθε στον Μαρίνο.

Ο μύλος αυτός του Μαρίνο λειτουργούσε με τα νερά του Λαλουμιανού ποταμού, σώζεται σήμερα, σε αρκετά καλή κατάσταση από όλους τους υπόλοιπους μύλους.

O Μαρίνος ήταν Μικρασιάτης, και αφού εγκαταστάθηκε στην περιοχή, βρήκε εγκαταλελειμμένο μύλο που ανήκε στους Καλέμηδες, και μόνος του τον επισκεύασε και τον λειτούργησε δίνοντας κάποιο ενοίκιο στους ιδιοκτήτες.

ΟΙ ΜΎΛΟΙ ΣΤΑ ΣΚΟΎΡΒΟΥΛΑ

14-Μύλος ανώνυμος

Στα Σκούρβουλ κοντά υπήρχαν 4 νερόμυλοι, ένας ανώνυμος και οι 3 κολλητοί μύλοι

15- 16-17 Οι τρείς κολλητοί μύλοι

Στην περιοχή του Φράγματος κοντά στα Σκούρβουλα, ήταν τρείς συνεχόμενοι μύλοι, που το νερό που άδειαζε από τον ένα, έφευγε και αμέσως τροφοδοτούσε τον επόμενο και μετά αμέσως τον άλλο. Οι μύλοι αυτοί ήταν γνωστοί με την ονομασία «οι τρείς κολλητοί μύλοι».

Δε γνωρίζουμε κάτι άλλο για αυτούς τους τρείς νερόμυλου.

ΟΙ ΜΎΛΟΙ ΣΤΟ ΦΡΆΓΜΑ

18-Ο μύλος του Καμπούρη

Στη θέση που είναι σήμερα το Φράγμα, τρακόσια μέτρα από την αρχή του Φράγματος, αλλά από την Δυτική πλευρά προς Σκούρβουλα, ήταν ο μύλος του Καμπούρη, γνωστός και σαν ο «μύλος των Καμπούρηδων». Το μύλο αυτόν τον σκέπασε τελείως το Φράγμα και εξαφανίστηκε, ίσως γκρεμίστηκε και με τις εργασίες της κατασκευής του Φράγματος.

Το μύλο τον δούλευε ο γέρο Καμπούρης μαζί με τους δύο γιούς του, Τον Καμπουρολάμπρο, και τον Καμπουρογιώργη.
Όλοι τους ήταν έμπιστοι πατριώτες, και βοηθούσαν τους αντάρτες όσο μπορούσαν!

Ο ίδιος ο μύλος ήταν το στέκι ανταρτών, και καθώς ήταν πέρασμα για το βουνό, όποιος αντάρτης περνούσε από εκεί, ο γέρο Καμπούρης τον φιλοξενούσε, και του πρόσφερε φαγητό και ύπνο. Φεύγοντας τον τροφοδοτούσε με παξιμαδένειο ψωμί, ελιές, ή έφτιαχνε καμιά πλακόπιτα, πίτα δηλαδή στη καυτή πέτρινη πλάκα, να τη πάρει μαζί του.

Ήταν γνωστός ο γέρο Κμπούρης για τις ωραίες πλακόπιτές του.

Και τον μύλο αυτό τον προτιμούσαν οι Γαλιανοί, όπου φόρτωναν το σιτάρι στο γαϊδούρι και το πήγαιναν για άλεσμα.

Επειδή δεν είχε μεγάλη ποσότητα νερού, αργούσε πάντα να αλέσει, οπότε τους έλεγε:

-Άφησε το στάρι και πέρασε σε τρείς μέρες να πάρεις το άλεσμα.

Πράγματι άφηναν το άλεσμα, αλλά για να μη γυρίσουν άδειοι, είχαν σνήθως μαζί τους και δυό τρία σακιά και πήγαιναν λίγο πιο πάνω, από την μεριά των Σκουρβούλων, όπου ήταν ο μεγάλος λεπιδόλακος , γνωστός για το «μαύρο λεπιδάκι», καλύτερης ποιότητας αργιλόχωμα, όσο πιο μαύρο τόσο και καλύτερο στεγανωτικό για σκεπές σπιτιών. Έμπαιναν λοιπόν στη στοά, έσκαβαν και γέμιζαν τα σακιά τους για τις επισκευές στις στέγες τους και έφευγαν.

Φυσικά είχαν σημειωθεί κατά καιρούς τραυματισμοί αλλά και καταπλακώσεις με νεκρούς.

Υπήρχε τότε και η φράση:

«Το μαύρο λεπιδάκι, το βγάζει το κολάκι»! (τρύπα, στοά)

ΟΙ ΜΎΛΟΙ ΣΤΗ ΦΑΝΕΡΩΜΈΝΗ

Στη περιοχή Φανερωμένης υπήρχαν 4 νερόμυλοι.

19-Ο μύλος του Κυριάκο

Παρακάτω από το Φράγμα σε απόσταση 1500 μέτρα, και κοντά στη Φανερωμένη στη περιοχή που λέγεται «Στου Ποταμίτη», συναντάμε δύο νερόμυλους, απέναντι ο ένας από τον άλλον.
Τούς δύο αυτούς νερόμυλους τους χωρίζει ο ποταμός Κουτσουλίτης, άλλα και οι δύο έπαιρναν νερό από τον ίδιο ποταμό. Το νερόμυλος της ανατολικής πλευράς, τον είχε νοικιάσει κάποιος Κυριακος (Μικρασιάτης).

Απλά ο τελευταίος ιδιοκτήτης ήταν ο Κυριάκος, αλλά σε βάθος χρόνου είχε άλλα ονόματα. Ο μύλος αυτός αν και πολύ παλιός ωστόσο κράτησε από τους τελευταίους, γιατί άλεθε και τη δεκαετία του ’50. Γαλιανοί και Φανερωμιανοί άλεθαν σε αυτό το μύλο.

Λένε πως τον μύλο τον είχαν πριν τον Κυριάκο οι Θεοδωργιανοί, δηλαδή δύο Θεοδωρήδες από τους Βόρους.

20- Ο μύλος στου Ποταμίτη ή μύλος του Μακρομιχάλη ή Μακρή (Μιχάλη Λενιδάκη)

Στην ουσία, πρόκειται για ένα πολύ παλιό μύλο, που ανήκε παλιά στους Σαλαμανίκηδες, αλλά μετά τον αγόρασε ο Μιχάλης Λενιδάκης ή Μακρομιχάλης, και είχε επικρατήσει να λέγεται και «μύλος του Μακρή, που τυγχάνει να ήταν και παππούς μου!

Βρισκόταν στου Ποταμίτη, από τη Δυτική μεριά του ποταμού, και πρόκειται για πάρα πολύ παλιό μύλο, και αυτός λειτούργησε το 18ο αιώνα. Τον συναντάμε λίγο πριν φθάσουμε στο Φράγμα, δίπλα από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής,. Είχε μια ιδιομορφία ο μύλος αυτός, γιατί το ζουργιό του μύλου αυτού, έφτανε και ακουμπούσε στην εκκλησία.

Όμως με τη διάνοιξη του δρόμου που οδεύει στο Φράγμα, το μισό τμήμα του ζουργιού γκρέμισε, και έμεινε ένα μόνο τμήμα του.

21-Ο μύλος του Βροντογιώργη

Ένας ακόμα νερόμυλος και από τους τελευταίους νερόμυλους, που λειτουργούσε στη Φανερωμένη και το ’60 σαν νερόμυλος, ήταν «ο μύλος του Bρόντου ή Βροντογιώργη», στο Πέρα Μετόχι, όπως λέγανε τη γειτονιά που βρίσκεται. Στη θέση του μύλου αυτού, αργότερα γύρω στα ‘63 έφτιαξαν ηλεκτροκίνητο ελαιοτριβείο με ένα πιεστήριο, το οποίο λειτουργούσε αρχικά με πετρελαιοκίνητη γεΝνήτρια κι αργότερα το ΄67 με τη ΔΕΗ.

Λειτούργησε μέχρι τις αρχές του 2000, ώσπου εγκαταλείφτηκε. Πίσω από το εργοστάσιο σώζεται ακόμα ο αγωγός του ζουργιού, που μαρτυρεί την ύπαρξη του πρώην νερόμυλου.

22-Ο μύλος του Τζαμπάζη

Ερχόμενοι στη Φανερωμένη από την πάνω δρόμο από τα Ξεροκάμπια, συναντάμε κάτω από το παλιό Δημοτικό Σχολείο, ανατολικά του ποταμού, «το Μύλο του Τζαμπάζη», που το όνομά του ήταν Γιάννης Φιτσοδασκαλάκης.

Δούλευε από το 1800 επί Τουρκοκρατίας, έως και μετά τη Κατοχή, όπου είχε προστέθηκε και εδώ ένα πιεστήριο για να αλέθει και ελιές το χειμώνα. Σήμερα σώζεται ακόμα το πιεστήριο αυτό, ολόκληρο το ζουργιό αλλά το οίκημα έχει γκρεμίσει.

Ο Τζαμπάζης είχε άριστη σχέση με τους Τούρκους, γιατί ήταν καλός φουρνάρης και έφτιαχνε νόστιμα ψωμιά, και για αυτό οι Τούρκοι συχνά ζητούσαν τη βοήθειά του.

23- Ο μύλος του Σουργιάννη (Γιώργη Ζαχαριουδάκη)

Πιο κάτω , προς την έξοδο της Φανερωμένης, στο ύψος που είναι η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου, νότια προς το ρέμα, υπήρχε άλλος μύλος που ανήκε στο Γιώργη Ζαχαριουδάκη ή Σουργιάννη.

Υπόδειγμα του μύλου αυτού, υπάρχει ακόμα και σήμερα λίγο πιο κάτω από την εκκλησία του Αγίου Αντωνίου.

ΟΙ ΜΎΛΟΙ ΣΤΟΥΣ ΒΌΡΟΥΣ

24- Ο μύλος του Πρωτοπαπαδάκη

Ο μύλος αυτός βρισκόταν στους Βόρους και ήταν πολύ παλιός, και ο τελευταίος στη σειρά που λειτουργούσε με τα νερά του Βότομου.

Οι μύλοι στο Γεροπόταμο

1 – Ο μύλος στη Φαλάνδρα

Στην πορεία του Γέρο ποταμού, στο ύψος που βρίσκεται το Βοριανό Χάνι και απέναντι, κάτω από τη Φαιστό δηλαδή, υπήρχε μύλος στη θέση «Φαλάνδρα», αλλά και εδώ δεν μάθαμε τον ιδιοκτήτη του. Ο μύλος δούλευε με νερά του Γεροπόταμου, που έκλεισε λόγω έλλειψης νερού.

2- Ο μύλοςτου Σαβοϊδάκη

Στην περιοχή της Γόρτυνας υπήρχε και ο νερόμυλος του Σαβοϊδάκη.

Όλοι οι ανωτέρω νερόμυλοι , με τις πληροφορίες που καταφέραμε και συλλέξαμε, λειτουργούσαν για πολλά χρόνια σε περασμένους αιώνες. Με την πάροδο όμως του χρόνου και τις παρατεταμένες ανομβρίες, οι πηγές στέρεψαν, και δεν μπορούσαν πλέον να λειτουργήσουν. Έτσι χωρίς νερό εγκαταλείφθηκαν οριστικά από τους ιδιοκτήτες τους, και σιγά – σιγά ρήμαξαν. Έμειναν ελάχιστοι στα τέλη του 19ου αιώνα, ώσπου έκλεισαν κι αυτοί, αφού ήρθαν οι ηλεκτροκίνητοι πλέον αλευρόμυλοι.

Αλευρόμυλοι ηλεκτροκίνητοι Μεσαράς

Μετά την εγκατάλειψη των νεροκίνητων μύλων στη Μεσαρά, λόγω έλλειψης νερού, ήρθε στις Μοίρες κάποιος Θεοδωράκης, πιθανών Χανιώτης, και έφτιαξε έναν πετρελαιοκίνητο αλευρόμυλο, δίπλα στην πρώην ζωαγορά των Μοιρών.

Ο μύλος αυτός, λόγω μεγάλης παραγωγικότητας, εξυπηρετούσε όλα σχεδόν τα χωριά της Μεσαράς!

Σήμερα ακόμα λειτουργεί στις Μοίρες ηλεκτροκίνητος μύλος, που τον είχε φτιάξει ο Θεόδωρος Φανουράκης, και σήμερα τον λειτουργεί ο γιός του Ιωάννης Φανουράκης

Άλλος ένας παρόμοιος ηλεκτροκίνητος αλευρόμυλος, υπήρχε και στο χωριό Αποδούλου, ο οποίος εξυπηρετούσε παλιά, τις επαρχίες Αμαρίου και Αγίου Βασιλείου

Άλλες μηχανές του νερού – «Οι σακιέδες»

Η λέξη «σακές» είναι μάλλον γαλλικής προέλευσης, και σημαίνει την άντληση νερού με μεγάλη κάθετη στεφάνη -ρόδα που έχει συνεχόμενα κρεμασμένα στενόμακρα κουβαδάκια.

Στον κάμπο της Μεσαράς δέσποζαν κάποτε 3 ή 4 σακιέδες.

Ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακοί, και ο πιο εντυπωσιακός ήταν εκείνος του Λεβιδάκη, κοντά στην Πόμπια. Εκτός αυτού υπήρχαν άλλοι δύο στο Πετροκεφάλι και άλλος ένας στο Τυμπάκι. Ο κάθετος κύκλος είχε κρεμάμενα πολλά στενόμακρα κουβαδάκια που έφθαναν τα 40 ή 50 στον αριθμό, και το κάθε ένα χωρούσε 3 με 4 κιλά νερό. Ανάλογα το πηγάδι και την ποσότητα νερού ήταν και ο αριθμός στα κουβαδάκια. Με γρανάζια γύριζε η στεφάνη, και η κινητήριος δύναμη, μέσω ξύλινου μοχλού, ήταν συνήθως το γαϊδουράκι! Μπορούσε όλη μέρα να γυρίζει και να βγάζει μεγάλη ποσότητα νερού που έμπαινε σε αυλάκι για το πότισμα κήπων, ή έμπαινε σε δεξαμενή ή στέρνα που μετά άνοιγε ο ενδιαφερόμενος και πότιζε όποτε ήθελε. Καμιά φορά το Καλοκαίρι, έβαζαν ένα μαντήλι στα μάτια του ζώου να μην αποσπάται η προσοχή του και γύριζε ολημερίς του θεού ασταμάτητα! Μπορεί να ήταν εισαγωγής ο μηχανισμός της κατασκευής, αλλά τα κουβαδάκια τα έφτιαχνε ο φανοποιός της περιοχής. (Ο Μπάμπης Στυλιανάκης από Τυμπάκι ήταν ο καλύτερος φανοποιός των Μοιρών εκείνη την εποχή). Τις αλυσίδες τις έφτιαχνε ο χαρκιάς από σίδερο που ζέσταινε.

Κείμενο – Φωτογραφίες: Γεώργιος Χουστουλάκης