Η βιβλιοθήκη (από συνέχεια)
Στο προηγούμενο φύλλο καθώς είχαμε προλογίσει, στα κατάστιχα του νοταρίου του Χάνδακα Γεωργίου Καλαμαρά σώζεται λεπτομερής καταγραφή της βιβλιοθήκης και όλων των κινητών πραγμάτων της μονής Βαρσαμονέρου, που συντάχθηκε στις 29 και στις 30 Απριλίου 1644, Ανάτυπο από τα ”Θησαυρίσματα”, τ. 20 (1990), σσ.458-499. Βενετία 1990.
Βάσει αυτής της καταγραφής, η βιβλιοθήκη της μονής Βαρσαμονέρου περιείχε το 1644 τα παρακάτω είδη βιβλίων:
1) Θεολογικά: α) Παλαιά Διαθήκη.
α) Καινή Διαθήκη: Ευαγγέλια, Τετραευάγγελα, Πράξεις Αποστόλων, Πράξεις και επιστολές Παύλου, Εξηγήσεις στις Πράξεις των Αποστόλων.
β) Λόγοι Πατέρων: Μ. Βασιλείου, Γρηγορίου Επισκόπου Νύσσης, Γρηγορίου του Θεολόγου, Γρηγορίου πάπα Ρώμης, Δαμασκηνού, Θεοτοκάρι, Κανόνες δεσποτικών εορτών, Εφραίμ του Σύρου, Εξήγησις στο Ευαγγέλιο του Μάρκου Ιωάννη των Ευχαϊτων, Θεοτοκάρι, Ιωάννης Κλίμακος, Ιωάννη Χρυσοστόμου, Κατηχήσεις Θ. Στουδίτου, Μάρκου της Εφέσου, Νικήτου Μοναχού και Πρεσβυτέρου, Ομιλίες στις Κυριακές του χρόνου, Εξήγησις των δεσποτικών εορτών του Πτωχοπροδρόμου.
γ) Βίοι αγίων: 144, 161, Μεταφράστης.
δ) Πατερικά και Γεροντικά: Γεροντικό, Παράδεισος, Πατερικό, Πατερικό του Αγίου Νίκονος.
2. Λειτουργικά και εκκλησιαστικά: Ακολουθία της Αγίας Μεταλήψεως, Απόστολος, Αποστολικό, Εορτή της Αγίας Παρασκευής, Εορτές του Αγίου Φανουρίου Εορτολόγιο, Ευχές εωθινές και λυχνικές, Ευχολόγιο, Λειτουργία, Μεσοευχόλογο και Ξοδιαστικό του ιερομονάχου, Μηναία: Σεπτέμβριος – Οκτώβριος, Νοέμβριος και Ιανουάριος, Δεκέμβριος, Ιανουάριος, Φεβρουάριος, Μάρτιος – Απρίλιος, Νοέμβριος, Μάϊος, Ιούλιος, Αύγουστος, Απρίλιος, Σεπτέμβριος, Σεπτέμβριος – Απρίλιος, Μηνολόγιο: Μάρτιος – Απρίλιος, Μηνολόγιο, Ξοδιαστικό του Λαϊκού, Παρακλητική, Παρακλητική – Τριώδιο – Πεντηκοστάρι, Πεντηκοστάρι, Πραξαπόστολος, Συναξάρι, Τριώδιο, Τυπικό, Ψαλτήριο, Ωρολόγιο.
3) Νομικά: Η εν Φλωρεντία 8η Σύνοδος, Κανόνες διαφόρων, Νομικό Ματθαίου του Βλαστάρεως, Νομοκάνων.
4) Μουσικά: Στιχηράριο.
5) Φιλολογικά: Αισχίνης, Αλέξανδρος ο Μακεδών, Αρριανού Αλεξάνδρου, Επιστολαί διαφόρων, Λεξικό, Ξενοφώντος Λόγος πρώτος, Πλουτάρχου Ηθικά, Ψήφος Πυθαγορικού.
6)Αμφίβολα: 135,263.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η βιβλιοθήκη της Μονής Βαρσαμονέρου κατά την καταγραφή της (1644) από τον ηγούμενό της Ιερεμία Κορνάρο περιείχε 143 τόμους. Στον αριθμό αυτόν υπολογίζονται και οι 20 τόμοι που ανήκαν σε δύο μετόχια της μονής: στο μετόχι της Αγίας Παρασκευής του Μερίτη και στο μετόχι της Κερα-Βελουλιανής. Στο πρώτο υπήρχαν δεκατρείς τόμοι και στο δεύτερο επτά.
Τα περισσότερα από τα 143 βιβλία της μονής ήταν, όπως είπαμε, Θρησκευτικού περιεχομένου: Θεολογικά (βιβλία Παλαιάς και Καινής Διαθήκης – Λόγοι Πατέρων – Βίοι και μαρτύρια αγίων – Πατερικά και Γεροντικά), λειτουργικά και εκκλησιαστικά.
Εκτός όμως από τα θρησκευτικού περιεχομένου βιβλία, που είναι και τα περισσότερα (129 από τα 143), ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ύπαρξη στη βιβλιοθήκη της μονής έντυπων και χειρόγραφων φιλολογικών κειμένων και μάλιστα κειμένων αρχαίων κλασικών. Υπήρχαν επίσης ορισμένα νομικά βιβλία καθώς και ένα μουσικό.
Τριάντα τρία από τα 143 βιβλία της βιβλιοθήκης αναφέρεται ρητά ότι ήταν έντυπα και πενήντα πέντε ότι ήταν χειρόγραφα. Δεκαοκτώ από τα πενήντα πέντε βιβλία που μνημονεύονται ρητά ως χειρόγραφα ήταν γραμμένα σε περγαμηνή, έξι μάλιστα από αυτά μνημονεύονται ως ειλητάρια, ενώ ένα από τα χειρόγραφα ήταν ”το μισό βεβράϊνο και τ’ άλλο με χαρτί”.
Για τα υπόλοιπα πενήντα πέντε βιβλία της μονής δεν σημειώνεται αν ήταν έντυπα ή χειρόγραφα.
Ωστόσο, επειδή πολλά από αυτά χαρακτηρίζονται ως ”βιβλία παλαιά”, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ένα μεγάλο μέρος τους ήταν χειρόγραφα.
Τέσσερα από τα χειρόγραφα βιβλία, τρία Ευαγγέλια και ένας Απόστολος, ήταν αντιγραμμένα από τον αντιγραφέα Τραπεζοντέο, όπως ρητά δηλώνεται στην καταγραφή.
Δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε τον τρόπο που δημιουργήθηκε η βιβλιοθήκη αυτή, ποιός δηλ. ήταν ο αρχικός πυρήνας της και ποιοί συνετέλεσαν στη συγκρότησή της, και αν ο μεγάλος αριθμός των χειρογράφων προϋποθέτει την ύπαρξη βιβλιογραφικού εργαστηρίου.
Ασφαλώς για την συγκρότηση της βιβλιοθήκης σημαντικό ρόλο θα έπαιξαν οι εκάστοτε ηγούμενοι της μονής: από τον πρώτο;, τον Ιωνά Παλαμά, ως τον Γαβριήλ Παπαδόπουλο.
Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι την εποχή που συντάσσεται η καταγραφή της βιβλιοθήκης και των κινητών πραγμάτων της μονής Βαρσαμονέρου ζει ανάμεσα στους μοναχούς της μονής και ο γνωστός από αλλού βιβλιογράφος Νικηφόρος Βενετζάς.
Ο βιβλιογράφος αυτός μοναχός γνωρίζουμε ότι έγραψε, ως μοναχός όμως της μονής Βροντισίου, τέσσερα τουλάχιστον χειρόγραφα από τον Ιανουάριο του 1617 ως τον Νοέμβριο του 1632.
Δυστυχώς δεν έχουμε μαρτυρίες για το αν ο Νικηφόρος Βενετζάς αντέγραφε χειρόγραφα και κατά το χρονικό διάστημα που ζούσε στη μονή του Βαρσαμονέρου, μπορούμε όμως εύλογα να το υποθέσουμε.
Εξάλλου προς την κατεύθυνση αυτή, της αντιγραφής χειρογράφων, θα πρέπει πιθανότατα να είχαν στραφεί και οι ηγούμενοι της μονής λόγω κυρίως του υψηλού κόστους αγοράς των έντυπων βιβλίων.
Θα παρουσίαζε μάλιστα ιδιαίτερο ενδιαφέρον η παρακολούθηση της τύχης των έντυπων και κυρίως των χειρογράφων της μονής, αν βέβαια υπήρχαν τα σχετικά στοιχεία. Δυστυχώς όμως δεν υπάρχει κανένα.
Φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια του Κρητικού Πολέμου (1645-1669) το μοναστήρι του Βαρσαμονέρου, όπως και το σύνολο σχεδόν των κρητικών μοναστηριών, υπέστη μεγάλες καταστροφές και σίγουρα το μεγαλύτερο μέρος από τους θησαυρούς του (ιερά σκεύη, βιβλία -έντυπα και χειρόγραφα-, άγια λείψανα, εικόνες κ.ά.), που αναφέρονται στην καταγραφή, καταστράφηκαν ή συλήθηκαν.
Η βιβλιοθήκη της μονής Βαρσαμονέρου, αν κρίνουμε από τα βιβλία που περιείχε (κυρίως θεολογικά, λειτουργικά και εκκλησιαστικά), εξυπηρετούσε όχι μόνο λειτουργικές ανάγκες αλλά και τις πνευματικές ενασχολήσεις των μοναχών.
Ακόμα και τα φιλολογικά βιβλία που υπήρχαν (λ.χ. Αισχίνης, Αριανός, Ξενοφών, Πλούταρχος), μολονότι εκ πρώτης όψεως η παρουσία τους μας εκπλήσσει, θα χρησίμευαν ασφαλώς κι αυτά για τις πνευματικές ανάγκες, περιορισμένης όμως κλίμακας, των μοναχών.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ύπαρξη βιβλίων στη βιβλιοθήκη της μονής σε περισσότερα από ένα αντίτυπα.
Το γεγονός αυτό εκτός του ότι μπορεί να σημαίνει ότι ορισμένα βιβλία είχαν αντικατασταθεί λόγω φθοράς από τη συνεχή χρήση (λ.χ. το Πατερικό), ή το και σπουδαιότερο, ότι πρόκειται για βασικά λειτουργικά βιβλία (λ.χ. Ευαγγέλιο, Λειτουργιές, Ωρολόγιο), ίσως υποδηλώνει, όπως η περίπτωση του Ψαλτηρίου (έξι αντίτυπα), και κάτι άλλο.
Ο Μαρτίνος Κρούσιος, έχοντας υπόψη του ένα γράμμα του Gerlach (1576), γράφει για τα βιβλία που χρησίμευαν ως βασικά σχολικά αναγνώσματα σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας: ”In tota Graecia studia mullibi florent. Academias et Professores publicos nullos habent, praeter Scholas triviales: in guibus pueri, ωρολόγιον, οκτώηχον, Psalterium, aliosgue libros, guorum in missa usus est, legere docentur”.
Στην βενετοκρατούμενη επίσης Κρήτη και, σύμφωνα με τις συμβάσεις σχολικής μαθητείας, ανάμεσα στα βιβλία που αναλάμβανε να διδάξει ο δάσκαλος στον μαθητή ήταν και το Ψαλτήρι, που το χρησιμοποιούσαν ως ένα από τα βασικά σχολικά αναγνώσματα από τους βυζαντινούς κιόλας χρόνους.
Ήταν μάλιστα το πρώτο από τα ιερά βιβλία που χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί στα σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης, στο πρώτο δηλ. από τα τρία επίπεδα της Βυζαντινής Παιδείας (ιερά γράμματα, εγκύκλιος παιδεία, ανώτερη παιδεία), την ανάγνωση του οποίου συνόδευε και ψαλμός.
Η ύπαρξη λοιπόν ορισμένων βιβλίων, και κυρίως του Ψαλτηρίου, σε περισσότερα από ένα αντίτυπα σημαίνει πιθανότατα ότι τα βιβλία αυτά χρησίμευαν όχι μόνο για τις λειτουργικές ή πνευματικές, όπως είπαμε, ανάγκες των μοναχών αλλά και ως σχολικά εγχειρίδια, στα πλαίσια ίσως μιας προσπάθειας που υπήρχε στη μονή για παροχή κατώτερης τουλάχιστον παιδείας. Και την υπόθεση αυτή ενισχύουν σημαντικά τα όσα γράφει ο Μάξιμος Μαγούνιος στις 8 Ιουλίου 1601 σε επιστολή του από τη Βενετία προς τον ηγούμενο της μονής του Βαρσαμονέρου Μητροφάνη Γρηγορόπουλο: ”ανοιχθήτω τι φροντιστήριον, δέκα τον αριθμόν πενήτων παίδες εναποτεθείσθων, υπό διδασκάλω ουδέν ήττον λόγου και διδασκαλίας ή βίου λαμπρότητι διαπρέποντι”.
(Στη συνέχεια το έγγραφο της καταγραφής)
Έρευνα: Φανούριος Ζαχαριουδάκης, Μέλος της ΠΑ.Ε.ΔΗ. κ. ΜΜΕ.
Ακολουθήστε το Cretanmagazine στο Google News και στο Facebook
