Οι παλιοί καλαμιώνες στη Μεσαρά

Τα καλάμια και οι ποταμίδες

Κάποτε τα καλάμια είχαν την τιμητική τους, στα χωριά της Κρήτης, πριν και μετά την κατοχή, ειδικά στην Μεσαρά, και η χρήση τους ήταν πολλαπλή. Ήταν αυτοφυή φυτά, και δεν γινόταν ειδική καλλιέργεια για αυτά ώστε να αξιοποιηθούν.

H λέξη «kalam» είναι αραβική, και σημαίνει κοντυλοφόρος, λέξη που προφανώς μας την άφησαν οι άραβες στα χρόνια που ζούσαν στην Κρήτη. «Καλαμαράδες» και στην χώρα μας λέγαμε τους μορφωμένους, γιατί κάποτε χρησιμοποιούσαν κοντυλοφόρους φτιαγμένους από καλάμι.

Τα καλάμια φύτρωναν μόνα τους συνήθως σε περιοχές όπου υπήρχε υγρασία, στις όχθες των ποταμών ή ακόμα και μέσα στα ποτάμια, αλλά και τριγύρω, όπου οι περιοχές υπήρχε ψιλή άμμος και λεγόταν και ποταμίδες.

Φύτρωναν όμως και όπου υπήρχαν λίμνες ή φράγματα, ακόμα και σε περιοχές που υπήρχαν υπόγεια νερά. «Όπου δεις καλαμιά και βάτο, δέξου και νερό από κάτω» λέγανε οι παλιοί.

Λέγανε δηλαδή, πως τα μέρη που έχουν καλάμια ή βάτους, σίγουρα θα περνά νερό από κάτω. Καλάμια υπήρχαν πολλά στη φύση, και κάποια ήταν ελεύθερα να κόψει όποιος θέλει, όμως πολλά τα είχαν κάποιοι ιδιώτες προς εκμετάλλευση. Ακόμα κι αν έβγαιναν στις κοίτες των ποταμών, ήταν παρόλα αυτά ιδιόκτητα εδάφη, άρα και τα καλάμια είχαν πάντα τους ιδιοκτήτες τους.

Η εμπορία του καλαμιού

Μέρη όπου υπήρχαν υπαίθριες καλλιέργειες όπως το Πετροκεφάλι το Τυμπάκι κλπ, η ζήτηση καλαμιών ήταν πολύ μεγάλη, περισσότερη από τα άλλα χωριά, και έτσι γινόταν αγοραπωλησίες καλαμιών.

Τα ήμερα καλάμια τα έκοβαν όποτε τα χρειαζόταν, φτάνει να είναι μεστωμένα. Ο κάμπος της Μεσαράς είχε πολλά καλάμια, και κυρίως ο Γεροπόταμος από την Γόρντυνα και εδώθεν, μέχρι τον Κόκκινο Πύργο.

Μπορεί ο Γεροπόταμος να είχε τα περισσότερα καλάμια, όμως είχαν και τα άλλα Μεσαρίτικα ποτάμια, ο Γαλιανός Ποταμός, ο Απολυχνιανός Ποταμός, ο Σελεμιανός Ποταμός, ο Κουτσουλίτης κλπ.

Όσοι είχαν καλάμια, εκτός που τα χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι, αν τους περίσσευαν τα πούλαγαν. Τα έκοβαν όποια εποχή ήθελαν, φτάνει να ήταν μεστωμένα αλλά να είναι πάνω από τρία μέτρα, και τα έκαναν δέματα, με πενήντα καλάμια ανά δέμα, αφού τα έδεναν με τέλι ή σπάγκο, από δυο τρία σημεία .

Τα καλάμια τα έκοβαν από τον πάτο με μια σκαλίδα, ή ένα καλό σκαπέτι χαμηλά χαμηλά, στο ύψος του εδάφους. Κοβόταν έτσι σχετικά εύκολα!

Το κάθε δέμα με τα 50 καλάμια, λεγόταν «κεντινάρι».

Όσα κεντινάρια έκοβαν τα άφηναν επιτόπου στο χωράφι να ξεραθούν, συνήθως δεν τα έκλεβαν. Ερχόταν κάποιος και έλεγε. «Θέλω ένα κεντινάρι καλάμια», πλήρωνε το ποσόν, και του έλεγε ο ιδιοκτήτης από πού να πάει να τα πάρει. Καμιά φορά κάποιος φόρτωνε τα ζώα του τέσσερα έως έξη κεντινάρια (δεμάτια), και τα κατέβαζε το Σαββάτο στο παζάρι στις Μοίρες για να τα πουλήσει και να πάρει 30, ή 40 δραχμές. Αν δεν πούλαγε κάποια, τα γύριζε πίσω. Τα καλάμια που τα αγόραζαν σε κεντινάρια όταν ήδη είχαν ξεραθεί, τα αγόραζαν όπως είναι ολόκληρα με τα φύλλα.

Μετά την αγορά τους, αυτός που θα τα χρησιμοποιούσε, τα έκοβε στο μήκος που ήθελε, έκανε και το καθάρισμά τους από τα φύλλα, ανάλογα τη χρήση τους.

Οι πολλαπλές οι χρησιμότητες των καλαμιών

Η χρήση τους ήταν μεγάλη παλιά, γιατί εκτός που ήταν τροφή για τα ζώα, καμιά φορά τα έκοβαν ειδικά για αυτό το σκοπό, συνήθως δροσερά. Τα καλάμια είτε ήμερα που ήταν χονδρά και ψηλά, είτε τα αγριοκάλαμα που ήταν μικρότερα και λεπτότερα , δροσερά είτε ξερά, ήταν άριστη τροφή για όλα τα ζώα, αιγοπρόβατα, βοοειδή, μουλάρια, άλογα, γαϊδούρια κλπ

Θα μπορούσαμε να τα παρομοιάσουμε στα το φρούτο του καλοκαιριού των ζώων, επειδή δροσερά ήταν πολύ τρυφερά και χυμώδη.

Όλα τα καλαμοειδή, ακόμα και οι καλαμούρες που είναι μικρότερες κι από τα αγριοκάλαμα, μπορούσαν να γίνουν ιδανική τροφή, αρκεί να δέσει κάποιος κοντά τους το ζώο για να τρώει όλη μέρα τα φύλλα τους και τις κορφές, όχι όμως και τον ξυλώδη κορμό των καλαμιών. Μπορούσε να πει η μάνα σε ένα παιδί:

Σήμερα παιδί μου δε θα βγάλουμε τα οζά όξω. Πάρε το γάιδαρο και δυο σακιά, και πήγαινε στο ποταμό να τα γεμόσεις με καλαμόφυλλα, και φέρε τα να τως τα ρίξωμε να φάνε.

Τα αγριοκάλαμα όπως και τα άλλα καλάμια, μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε πρόχειρες καλύβες. Οι καλύβες κάποτε ήταν οι «εξοχικές κατοικίες» της αγροτιάς, την περίοδο του αλωνίσματος του καλοκαιριού. Τις έφτιαχναν μικρές τετράγωνες 2Χ2, και καμιά φορά 3Χ3 μ, με δύο μέτρα ύψος, και ήταν εντελώς πρόχειρες κατασκευές φτιαγμένες συνήθως με καλάμια, ή ενίοτε και με κλαριά από πλατάνια. Αν επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν καλάμια για κατασκευή πρόχειρης καλύβας, τότε δεν τα καθάριζαν, απλώς τα έκοβαν στο κατάλληλο ύψος και τα έδεναν.

Με καλάμια επίσης στέλειωναν τα φυτά τους, φασόλες, ντομάτες κλπ, στερέωναν και τα μικρά δένδρα που φύτευαν. Ο κάμπος της Μεσαράς κάποτε είχε πολλά νερά και δίκαια ονομαζόταν «το περιβόλι της Ευρώπης», έτσι στις υπαίθριες καλλιέργειες, ντομάτες φασολιές κλπ, κάρφωναν στα αυλάκια μια σειρά από καλάμια κάθετα, και επάνω εκεί έδεναν τέσσερεις ή πέντε σειρές καλάμια οριζόντια που τα έδεναν με σύρμα ή σπάγκο με τα κάθετα, που ήταν καρφωμένα στο χώμα. Στις φασολιές μάλιστα έκαναν το γνωστό Λ, ενώνοντας δυο καλάμια μαζί στην κορυφή, όπου θα προχωρήσουν οι δυο φασολιές, να δέσουν η μια με την άλλη, για καλύτερο στερέωμα, να μην τα παίρνει ο αέρας. Αν ήταν για ντομάτες ή φασολιές, καθάριζαν ελαφρά τα ξερά φύλλα από τα καλάμια, αλλά δεν έκοβαν τις κορυφές.

Έφτιαχναν επίσης εκτός από τις καλύβες τους στην εξοχή με πολλά καλάμια, και σκέπαστρα ή σκίαστρα. Όταν ένα σπίτι ή ένα καφενείο δεν είχε δένδρο ή κρεβατίνα για ίσκιο, έφτιαχναν πλεχτή σκεπή με καθαρά καλάμια, δεμένα με σύρμα ή σπάγκο. Στα καφενεία καμιά φορά έδεναν και όρθια καλάμια γύρω γύρω, το ένα δίπλα στο άλλο, χωρίς να είναι καρφωμένα στο έδαφος. Στην οροφή μάλιστα καμιά φορά έβαζαν και λάσπη από ασβέστη και άμμο, στις χαραμάδες για να μην μπαίνει ο ήλιος, αλλά ακόμα και το χειμώνα να μην μπαίνει νερό. Σπίτια επίσης που δεν είχαν ίσκιο, έκαναν σκίαστρο από καλάμια.

Καλάμια επίσης έβαζαν και στις πλεχτές σκεπές των σπιτιών επάνω από τα μεσοδόκια είτε με ήμερα καλάμια αν ήταν μόνιμη κατοικία, είτε με άγρια καλάμια αν ήταν πρόχειρο κατάλυμα. Έβαζαν τα καλάμια κοντά – κοντά το ένα με το άλλο και τα έδεναν με σύρμα, επάνω από τα μεσοδόκια, από πάνω έβαζαν λάσπη, και μετά λεπιδόχωμα.

Επίσης οι καλαθάδες χρησιμοποιούσαν καλάμια, διότι με αυτά έφτιαχναν κοφίνια, καλάθια, μαδαράκια για τυρί και πολλές άλλες κατασκευές.

Από καλάμια επίσης έφτιαχναν πλεχτές κρεμαστές καλαμωτές όπου τις κρεμούσαν από τα μεσοδόκια για να βάζουν επάνω εκεί τα μαδαράκια με τη μυζήθρα να στραγγίσουν, τα τυριά, τα κεφτέργια τα κουνάλια, τον ξινόχονδρο κλπ, να είναι εξασφαλισμένα ότι «δεν θα πάει ο μποντικός να τα φάει»!

(Ωστόσο πάντα θα βρισκόταν κάποιος πεινασμένος νεαρός «μποντικός», μέσα από την οικογένεια, να πάει κρυφά και να κλέψει μερικά και να τα φάει)! Εκτός στις σκεπές των σπιτιών επάνω από τα μεσοδόκια, με καλάμια με σοβά κι απο τίς δυό μεριές με λάσπη και βουτσές, έφτιαχναν και εσωτερικούς διαχωριστικούς τοίχους σε δωμάτια ή αποθήκες.

Με καλάμια έφτιαχνα περιφράξεις σε μπαλκόνια των σπιτιών για ασφάλεια μην πέσει κάποιο παιδί, αλλά και σε περιβόλια, σε μάντρες όπου έβαζαν ζώα κλπ.

Για πλεχτές καλαμωτές όμως, ή για κατασκευές όπως καλαθά, γινόταν προσεγμένος καθαρισμός με ένα μαχαιράκι αφού τα έκοβαν πρώτα τα καλάμια στο σωστό μήκος με το τσαπράζι.

Οι καλαμνιώνες που ήταν προς ενοικίαση

Τύχαινε όμως καμιά φορά να έχει κάποιος πολλά καλάμια και να μην τα χρειάζεται, είτε λόγω του επαγγέλματος του που δεν θα είχε σχέση με τη γεωργική, είτε να ζει στο εξωτερικό, οπότε μπορούσε να νοικιάσει τον καλαμιώνα του. Εκείνος που θα νοικιάσει το χωράφι, νοικιάζει μαζί και τα καλάμια, και τα χρησιμοποιεί είτε ο ίδιος, είτε μπορεί να τα πουλήσει σε τρίτους.

Όταν στέρεψαν τα ποτάμια στη Μεσαρά

Όταν βέβαια στέρεψαν τα νερά του Γεροπόταμου, έπεσε και η στάθμη νερού στον κάμπο λόγω γεωτρήσεων, η Μεσαρά είχε μεγάλη έλλειψη σε καλάμια. Αναγκάστηκαν λοιπόν οι έμποροι καλαμιών, να φέρνουν φορτηγά με καλάμια από τα Χανιά, που εκεί υπήρχαν και υπάρχουν ακόμα πολλά, επειδή είχαν περισσότερες βροχοπτώσεις και είχαν περισσότερα νερα. Τα καλάμια αυτά ερχόταν για πολλά χρόνια στη Μεσαρά, όπου οι Μεσαρίτες έμποροι τα πουλούσαν, γιατί ακόμα οι ανάγκες σε καλάμια συνέχιζαν να είναι πολλές.

Βέβαια, τα καλάμια αν τα έκοβαν δροσερά, και τα κάρφωναν όρθια, τότε αρκετά από αυτά φύτρωναν, αν τα ευνοούσαν οι καιρικές συνθήκες και υπήρχε σχετική υγρασία. Αν όμως τα κάρφωναν ανάποδα δεν φύτρωναν ποτέ, ακόμα κι αν ήταν δροσερά, κι αυτό το είχαν υπ’ όψιν τους όταν κάρφωναν καλάμια στο χώμα.

Καλάμια για πάχτωμα

Καλάμια είχαμε δει παλιά να είναι καρφωμένα σε χωράφια με πολλά χόρτα εδώ κι εκεί σε διάφορα σημεία, ο λόγος ήταν που η «βοσκαριά» στο χωράφι ήταν για πάχτωμα. Όταν κάποιος είχε καρφώσει καλάμια, όπως ήταν με τα φύλλα, είτε ακόμα και σφάκες, (πικροδάφνες) ή βλαστούς χαρουπιάς κλπ, αυτό σήμαινε πως στο χωράφι αυτό με το χορτάρι, απαγορεύεται όχι μονάχα να το κόψει κάποιος ή βάλει μέσα τα ζώα του και να ταΐσει, αλλά απαγορευόταν ακόμα και να διασχίσει κάποιος το χωράφι με τα πόδια, διότι θα βρισκόταν αντιμέτωπος με τον νόμο! Η δουλειά με τα καλάμια ή με άλλους βλαστούς που κάρφωναν όπου είχε χορτάρι, λεγόταν «φύλλωμα», καμιά φορά το λέγανε και «φυλλάδωμα». Καμιά φορά γινόταν και σύσταση από τον αγροφύλακα, ή και από άλλους.

-Να πάς αύριο άμα θες να φυλλαδώσεις το χωράφι σου στα Πλακάλωνα, γιατί έχει καλή βοσκαριά, κι ανε μπούνε τα πρόβατα θα στα ταίσουνε και είναι κρίμα, γιατί έχεις και συ οζα».

Τα καλάμια λοιπόν, αυτό το συμπαθέστατο φυτό, ακόμα και σήμερα είναι στενά συνδεδεμένο με τους ανθρώπους της υπαίθρου, γιατί ακόμα και σήμερα τα χρησιμοποιούν σαν ντέμπλες στα δένδρα, ελιές χαρουπιές καρυδιές κλπ, και όχι μόνο!

Να μην πούμε πως το καλάμι ήταν κάποτε εργαλείο για τον πραχτικό ορθοπεδικό, γιατί το έκοβε σε κατάλληλα κομμάτια και έδενε το σπασμένο χέρι πόδι, ή έστω ένα δάχτυλο!

Πολλά παιδικά παιγνίδια από καλάμι

Πάρα πολλά ήταν τα απλά παιγνίδια από καλάμι, και ας θυμηθούμε μερικά. Το σφυροχάαμπιολο. Ήταν κοντό καλάμι με τρύπες, με ένα σούρο στην άκρη πελεκυμένο λοξά, για να δημιουργεί τον ήχο. Το τελάρο. Ήταν μια κατασκευή από ίσια πελλεκημένα κομμάτια, που ήθελε ειδική κατασκευή για να φτιαχτεί. Το αργαστήρι της καλογεννούσας. Ήταν δυο καλαμάκια καργωμένα στοέδαφς, και ένα οριζόντιο. Μαζί με μια ειδική γυθιά κρατούσαν την καλογεννούσα μακριά από το κοτέτσι! Φυσικά και ομοίωμα αργαστηριού έφτιαχναν κάποια παιδιά! Επίσης έφτιαχναν τη τζιτζικομηχανή, την έλεγαν και τζιτζικόμυλο, γιατί ήταν μια κατασκευή όπως το αργαστήρι της καλογεννούσας, μόνο που είχε και έναν κάθετο έξονα στο κέντρο, τον οποιον γύριζαν δυο τζιτζίκια, επάνω σε άλλο οριζόντιο άξονα! Αλλα και πολλές άλλες κατασκευές έφτιαχναν κάποτε που δεν μου έρχονται τώρα στο νου.

Στη Κρήτη βέβαια αλλά και στην υπόλοιπη χώρα, με τη λέξη «καλάμι» λέμε από το γόνατο και κάτω το εξωτερικό μέρος της κνήμης, εμείς το λέμε «ξερό» αλλά αυτό δεν έχει καμία σχέση, μονάχα ίσως που θα μπορούσε εύκολα να σπάσει, όπως σπάει ένα καλάμι!

(Ευχαριστώ τον κ Κανακαράκη Μανώλη από το Πετροκεφάλι, και τον κ Μαραγκάκη Μύρωνα από τη Γαλιά, για τις χρήσιμες πληροφορίες τους)

Κείμενο Φωτογραφίες: Γεώργιος Χουστουλάκης