Ο αγγέλαμος

Όλοι γνωρίζουμε ενα άγριο φυτό της εξοχής, αφού το βλέπουμε συχνά στις άκρες των δρόμων καθώς ήμαστε στο αυτοκίνητο, και μοιάζει πολύ με την άγρια βρώμη, κοινώς ταγή.
Είναι το γνωστό φυτό σε όλους μας, με την εύηχη ονομασία “αγγέλαμος”!

Η αιτιολογία της λέξης “αγγέλαμος”

Σε μια επιγραφή στον αρχαιολογικό χώρο της Δρήρου στην Νεάπολη Λασιθίου, υπάρχει γραμμένη η λέξη “αγέλαοι” που εννοεί τα μέλη της αγέλης.
Άρα αυτή η λέξη είναι και ο άμεσος πρόγονος της λέξης αγγέλαμος (αγέλαος>αγγέλαμος).
Υπάρχει και η βυζαντινή λέξη “αήλαμος, που σε πολλά μέρη της Ανατολικής Κρήτης το φυτό αυτό διατηρεί ακόμα και σήμερα την ίδια ονομασία, εξού και το επίθετο στις περιοχές εκεί “Αηλαμάκης”.
Στην αρχαιότητα επίσης έχουμε και το επίθετο “αγελαμαίος” κατά τη Δωρική, και αγελημαίος” κατά την Αττική διάλεκτο, που σήμαινε “αυτός που ανήκει στην αγέλη”. ( Εγυκλ. Πετρουγάκη – Τα ελληνικά της Κρήτης).

Βέβαια εδώ στην Κρήτη διατηρούμε πάντα την Δωρική διάλεκτο, για αυτό και κατά το “αγέλαμος” έμεινε δηλαδή το ε (έψιλον), και όχι το η (ήτα) από το αγήλαμος ή αήλαμος.
(Το γ προστέθηκε στη συνέχεια, χάριν ευφωνίας).
Οι αγγέλαμοι έτσι όπως φύονται ομαδικά στη φύση, καθώς είναι πολλοί μαζί, πράγματι μοιάζουν με αγέλες ίδιων φυτών!
“Αγελαίοι” επίσης στην αρχ. εποχή, ήταν και οι νέοι που έπαιρναν μέρος σε εκστρατείες.
Το άγριο φυτό αγγέλαμος, φυτρώνει σε παχιά εδάφη, και δεν χρειάζεται καμία καλλιέργεια.
Μάλιστα υπάρχουν διάφορα είδη αγγέλαμου, ένα από αυτά, αρκετά συνηθισμένο, είναι κι αυτό το φυτό που κάνει πιο λεπτά και πιο μακριά στάχυα, από ότι το γνωστό μας φυτό.
Η θωριά του αγγέλαμου την εποχή που έχει βγάλει τα στάχυα, προδιαθέτει ευχάριστα συναισθήματα, έτσι όπως ανεμίζουν τα στάχυα του στο φόντο του γαλάζιου ουρανού!
Για τον ίδιο τον αγγέλαμο όμως, ο λαός της Κρήτης έχει πολλά να μας πει, μέσα από διάφορες θυμοσοφίες, μαντινάδες, παροιμίες, φυσικά έχουμε και αρκετά παιγνίδια!

Τα παιγνίδια με τον αγγέλαμο

Πολλά ήταν τα παιγνίδια που έπαιζαν παλιά τα παιδιά, κάνοντας χρήση του αγγελάμου, είτε δροσερός ήταν είτε ξερός.
Ένα από αυτά ήταν με τα τζιτζίκια!
Καλώς ή κακώς, τα παιδιά της εποχής τους άρεσε να πιάνουν τα ταλαίπωρα τα τζιτζίκια, και τους έμπηγαν ένα κομμάτι κόνδυλο ή φύλλο του αγγελάμου από πίσω, και μετά καθόταν και τα χάζευαν, παρακολουθώντας το θέαμα στο εντυπωσιακό τους πέταγμα!
Τα τζιτζίκια έκαναν κύκλους στον αέρα, μοιάζοντας με μικρά ελικόπτερα, πετούσαν για λίγο, μέχρι να πέσουν κάτω στη γη!
Το ίδιο κάνανε και όταν τους βάζανε πάλι τον αγγέλαμο, άλλα τα τοποθετούσαν στη γούρνα με το νερό της βρύσης του χωριού, κι αυτά πλέοντας στο νερό, έκαναν κύκλους, παιγνίδι κι αυτό της εποχής, που τους προσέφερε πολύ γέλιο!
Άλλη ενασχόληση των παιδιών ήταν, να τραβάνε την κορυφή από ένα δροσερό αγγέλαμο, και να κόβουν με τα δόντια τους το πίσω μέρος του κόνδυλα, να πιέζουν μετά την καλή άκρη, (όχι την κομμένη) στο μέτωπο τους, και μετά να φυσάνε την πιεσμένη άκρη με το στόμα τους, για να το κάνουν έτσι πρόχειρα “μαντουράκια”!
Πρόχειρο μαντούρι βέβαια κάνανε και με το φύλλο του αγγελάμου.
Έκοβαν δηλαδή ένα κομμάτι φύλλου περίπου πέντε εκατοστά, το έβαζαν ανάμεσα στους δύο αντίχειρες, μετά κολλούσαν επάνω εκεί το στόμα τους και φυσούσαν δυνατά. Το φύλλο με τον αέρα δονούνταν, παράγοντας ένα δυνατό ήχο!
Πολλές φορές επίσης χρειάστηκε τη τσέπη του μακριού αγγελάμου να τον κάνουν τα παιδιά καλαμάκια.
Με ένα τέτοιο “καλαμάκι” έπιναν νερό από κάποιους αρόλιθους, όσο βέβαια το νερό ήταν σε ηρεμία, πριν κουνηθεί και θολώσει.
Άλλοτε πάλι έπιναν κρυφά λίγο από γάλα με τη τσίπα επάνω που είχε η μητέρα στο κουρούπι!
Τα παιδιά κάποιες φορές, τρυπούσαν ένα άδειο χοχλιό, έκοβαν ένα αγγέλαμο και τον έβαζαν στη τρύπα αυτή και έκαναν το χοχλιό τσιμπούκι!
Έξυναν μετά ένα κλαράκι ελιάς, ή έβαζαν ψιλοκομμένα φύλλα, τα άναβαν, ρουφούσαν από τη καλαμιά, έτσι κάπνιζαν και παρίσταναν τους μάγκες!
Την άκρη αγγελάμου του που είναι σαν τρίχα, τα παιδιά την έκαναν θηλιά για να πιάνουν κολισαύρες κτλ.
Με το σπόρο του αγγέλαμου που μοιάζει πολύ με αυτόν της ταγής, τα παιδιά στην εξοχή, έπαιζαν κάποτε με αυτά, κάνοντας τα χάζι!
Σάλιωναν με το στρώμα τους τα μουστάκια του σπόρου, και λέγανε:
“Στρίψε στρίψε παπά τα γένια σου “!
Και όταν τα “γένια” αυτά πράγματι έστριβαν, τα παιδιά εντυπωσιασμένα, νόμιζαν πως φταίγανε τα λόγια που έλεγαν!
Όμως αυτή η ιδιότητα του σπόρου μοιάζει πράγματι θεϊκή!
Αυτό γιατί όταν οι σπόροι αυτοί είναι πεσμένοι στο έδαφος, περιμένουν την πρώτη βροχή, κι άμα βραχούν, αμέσως αρχίζουν να στρίβουν τα μουστάκια, οπότε οι σπόροι περιστρέφονται, και έτσι σιγά σιγά καρφώνονται αυτόματα στο χώμα!
Εν ολίγοις, αυτόφυτεύονται, για να φυτρώσουν μετά, και να δώσουν νέα φυτά!

Λαογραφικά διάφορα περί αγγελάμων

Ο λαός της Κρήτης έχει και πολλά άλλα να πει για τον αγγέλαμο.
Έχουμε διάφορες φράσεις, μαντινάδες και παροιμίες, και ο λόγος γιατί ο αγγέλαμος, αντίστοιχα με το βλήτο, συμβόλιζε τον πολύ αδύνατο και αδύναμο άνθρωπο!
Σαν παράδειγμα αναφέρω τις παρακάτω μαντινάδες:

“Τον πίτυκα πελέκαγα, κι έκανα καραβάκια,
Και μ’ αγγελάμους έδενα, στη βάρκα τα πανάκια”!
(Η πίτυς, το πεύκο και η κουκουναριά, και ο πίτυκας ο φλοιός τους. Εξού και ο “Σίνις ο Πιτυοκάμπτης”)

“Σκύλα πως με κατάντησες, κι ο κόσμος με μαλώνει
Στου αγγελάμου το κλαδί, να κάτσω δε σελώνει’!

“Απάνω στον αγγέλαμο, κάθεται ένα πουλάκι
Πολλά πολλά τα λάχανα και λίγο το ψωμάκι”!

“Απάνω στον αγγέλαμο να κάτσω δε ζευλώνει
Ετσά που με κατάντησαν οι εδικοί σου πόνοι”!

Ο λαός μας επίσης έχει συσχετίσει τον αγγέλαμο με την πολλή βιασύνη, όπως και τον αγούδουρα.
(Αυτός τρέχει σαν τον αγούδουρα)!
Αν κάποιος σε μια παρέα φίλων συνεχώς βιάζεται, και θέλει να φύγει, του λένε οι άλλοι:
“Μα ήντα δα έπαθες; Αγγέλαμο σου βάλανε στο πισινό και θέλεις να φύγεις”;
Επίσης αν δουν κάποιο να τρέχει γρήγορα κάπου, του λένε το ίδιο.
“Μα ήντα τρέχεις σα παλαβός! Αγγέλαμο σου βάλανε στο πισινό’;
Και αυτό επειδή τα παιδιά έβαζαν παλιά τον αγγέλαμο στα τζιτζίκια και εκείνα γύριζαν βιαστικά γύρω γύρω!
Έτσι βάσει αυτού, έλεγαν οι γονείς στο παιδί τους:
“Μα δε σολαγάσαι ένα λεφτό; Ίδια πως σου βάλανε αγγέλαμο στο πισινό”!
Μια κοπέλα πάλι που βλέπει μια γιαγιά στο δρόμο τη ρωτά:
“Ήντα κανείς γιαγιά”, καλά είσαι”;
Τότε εκείνη απαντά:
“Ηντα να κάνω εγώ εδα παιδάκι μου, στην ηλικία μου και στον αγγέλαμο να σκοντάψω θα πέσω”!
Υπάρχει και η παροιμία:
“Μέσα εις τον αγγέλαμο, γυρευγε η γρά το γέρο”
Προφανώς ο γέρος της θα ήταν πολύ αδύνατος, σχεδόν εξαϊλωμένος!

Χρησιμότητες διάφορες του φυτού

Όμως ο αγγέλαμος, όσο και να φαντάζει αδιάφορο φυτό σήμερα, κάποτε ήταν αρκετά χρήσιμος!
Πρώτα πρώτα το ίδιο το φυτό, ήταν μια ανέξοδη τροφή για τα ζώα, αν όχι όλα, κυρίως για τα μεγαλόσωμα, γαϊδούρια μουλάρια και βόδια.
Μπορεί να μην προτιμούσαν να φάνε αγγελάμους όταν είχαν πολυμεστώσει, ή είχε ξεραθεί τελείως, όμως σαν δροσερό και τρυφερό φυτό τον έτρωγαν μια χαρά, αλλά πιο πολύ τον προτιμούσαν, αν κοβόταν δροσερός και αποξηρένωταν στον ήλιο, να γίνει δηλαδή σανός. Αυτόν τον σανό, τον έτρωγαν κι άλλα ζώα, αλλά πιο πολύ πάντως τα μεγάλα.
Τον αγγέλαμο, επειδή έφτανε μέχρι ένα μέτρο ύψος, ίσως και παραπάνω, τον έκαναν και δεματικά, είτε ήταν δροσερός είτε ξερός.
Ξεπάτωναν δηλαδή τα φυτά, τίναζαν σε μια πέτρα το χώμα, και τα έκαναν ματσάκια.
Κάθε ματσάκι που προορίζεται για δεματικό, το χώριζαν στη μέση, έστριβαν τις δύο άκρες από τα κεφάλια, πέρναγαν τον ένα μάτσο ανάμεσα από το άλλο.
Με αυτόν τον ειδικό τρόπο, έκαναν κάποτε τα λεγόμενα “δεματικά”.
Το τοποθετούσαν το δεματικό κάτω, με το στρίψιμο προς τα επάνω, για να πιέζεται και να μην μπορεί να λύσει.
Έδεναν συνήθως με αυτά την ταγή, που ήταν η πιο κοντή από τα δημητριακά, μπορεί όμως και άλλα στάχυα δημητριακών, σιτάρι κριθάρι, αν ήταν κι αυτά κοντά.
Όταν πήγαιναν στα ξύλα, και είχαν κόψει και αγκαθωτά, όπως ασπαλάθους, έβαζαν στον πάτο του δεματικού μιαν αγκαλιά αγγελάμους, μετα τα αγκαθωτά ξύλα, και επάνω πάλι αγγελάμους.
Έτσι το δεμάτι πιάνονταν καλύτερα.
Στο αλώνι επίσης, για να δουν από που φυσά ο Δυσκός (Δυτικός), κάρφωναν στην άκρη του αλωνιού μια χαχαλόβεργα, και επάνω εκεί έδεναν ένα ματσάκι από το στάχυ του αγγελάμου που ήταν πολύ ελαφρύ και το χρησιμοποιούσαν όταν λιχνούσαν σαν “ανεμολόγο”, να δείχνει δηλαδή τη φορά του αέρα για να μην πέφτουν τα άχυρα στο “λαμι”.
Θα μπορούσαμε να πούμε πολλές άλλες χρήσεις του φυτού, όπως η καλαμιά του αγγελάμου ήταν ένα ιδανικό ξεπασουλιστήρι (οδοντογλυφίδα).
Να πούμε ότι καμία φορά έβαζαν κάτω ξερούς αγγελάμους και κάνανε πρόχειρες στρωματσάδες για ύπνο στην εξοχή!
Επάνω από τους αγγελάμους έβαζαν μερικούς φάρδους (σακιά) και από πάνω μια πατανία, όπου κοιμόταν.
Θα μπορούσε κάποιος να κάνει μια εύλογη ερώτηση.
Την κατοχή ή στους άλλους πολέμους, που έλειπαν οι άνδρες για να σπείρουν σιτηρά, επικρατούσε η απόλυτη φτώχεια, και ο κόσμος προσπαθούσε να βρει αλεύρι από οπουδήποτε, από χαρούπια, από βελανίδια κλπ, γιατί να μην βγάλει και από τον αγγέλαμο, που είναι και είδος βρώμης, έστω και άγριας μορφής;
Η απάντηση είναι, διότι ο σπόρος του αγγελάμου είναι μέσα κούφιος, δεν περιέχει αλεύρι!

Κείμενο – Φωτογραφίες: Γεωργιος Χουστουλακης

.