Ένα από τα πολλά επαγγέλματα του μακρινού παρελθόντος που έχουν χαθεί, ήταν και αυτό του Κυρά ή Κυρατζή, που στα Βαλκάνια αρχές του περασμένου αιώνα ήταν επάγγελμα σε άνθιση, και ασφαλώς και στη Κρήτη, και ως εκ τούτου και στη Μεσαρά!
Από τη τούρκικη λέξη «kira» αραβικής προέλευσης που σημαίνει «ενοίκιο», ο Κυρατζής ήταν το επάγγελμα, που ο ιδιοκτήτης για να επιβιώσει, ενοικίαζε το μουλάρι του, για εξυπηρέτηση των συμπολιτών του, για μεταφορά προϊόντων ή ατόμων, σε κοντινές ή μακρινές, αποστάσεις, και φυσικά με μια προσυμφωνηθείσα τιμή!
Ο Μπαγκερομιχάλης – Ενας Βοριζανός κυρατζής
(Μαρτυρία Φανούριο Ζαχαριουδάκη – εγγονός του– Μοίρες)
Ένας από τους πολλούς επαγγελματίες κυρατζήδες της Μεσαράς, ήταν και ο Ζαχαριουδάκης Μιχάλης, γνωστός και σαν Μπαγκερομιχάλης, ή Κρομμυδομιχάλης (1866 – 1955).
Γεννήθηκε στα Βορίζα, και δεν ανήκε στη γενιά των Ζαχαριουδάκηδων, αφού αρχικά το επίθετό του ήταν «Κρομμύδης».
Όμως με το Νόμο που επιτρέπει αλλαγή επιθέτου όταν αυτό ηχεί άσχημα, άλλαξε το επίθετο σε «Ζαχαριουδάκης».
Από τα Βορίζα κατέβηκε στην Απόλυχνο, όπου διέμενε σε εξοχική κατοικία.
Ο Μιχάλης Ζαχαριουδάκης (κέντρο φωτο), απέχτησε τρία παιδιά, τη Ζαφείρα, η οποία του πέθανε νωρίς, τον Μανώλη (φωτο δεξιά) και τον Ζαχαρία (φωτο αριστερά).
Το μεγάλο του παράπονο ήταν, που του πέθανε η Ζαφείρα του νωρίς, και δεν είχε φωτογραφία της να τη βλέπει, και έτσι αποφάσισε τη χρονιά του 1900, να πάρει τα διό παιδιά του, και να τα πάει με το μουλάρι του στο Ηράκλειο σε φωτογράφο ειδικά, και να τα φωτογραφηθεί και αυτός και τα παιδιά του!
Ήθελε τη φωτογραφία αυτή, να την έχει ενθύμιο, μην του πάθει πάλι τίποτα κανένα παιδί, και δεν θα έχει να το βλέπει, γιατί της Ζαφείρας δεν είχε και του στοίχισε πολύ.
Καθώς περνούσαν τα μονοπάτια για το Ηράκλεο, τα παιδιά έβρισκαν πολλά μανούσα στο δρόμο, και τα μάζευαν.
Είναι τα μανούσα που κρατούσαν και στο φωτογραφείο κάθε παιδί, και που βλέπουμε και στη φωτογραφία!
Φυσικά πρέπει να πούμε, ότι η φωτογραφία αυτή, είναι από τα πιο παλιές στη Μεσαρά, αφού σήμερα είναι 117 χρόνων!
Ο γιός του Μανώλης έκανε 10 παιδιά, και τον «εσυνορίστηκε» και ο Ζαχαρίας, και έκανε και αυτός άλλα 10!
Έτσι το 1955 που πέθανε ο Μπαγκερομιχάλης, ευτύχισε να δει 180 εγγόνια και δισέγγονα και τρισέγγονα!
Το «ταξί – μουλάρι» του Μπαγκερομιχάλη
Το μουλάρι του ο Μπαγκερομιχάλης, το διέθετε για μεταφορές, σε οποιοδήποτε σημείο της Κρήτης, με μια συμφωνηθείσα αρχικά τιμή, με τον εκάστοτε ενδιαφερόμενο.
Πήγαινε Σητεία, Ρέθυμνο, Χανιά, αλλά τα πιο πολλά δρομολόγια, τα έκανε με το να μεταφέρει πολύ συχνά λεπρούς στη Σπιναλόγκα!
Συνήθως του γινόταν η ερώτηση:
-«Πόσα λοϊγκια θές να με πας στο τάδε τόπο»?
Το χρήμα της εποχής τότε ήταν τα τούρκικα λοίγκια.
Συμφωνούσε μια τιμή, και αφού φόρτωνε κάποια ατομικά είδη του αρρώστου, και με καβαλάρη τον άρρωστο, πήγαιναν μέσα από μονοπάτια, στο σανατόριο της Σπιναλόγκα . Ο ίδιος πήγαινε με τα πόδια.
Με τα χρήματα που έπαιρνε, στο γυρισμό πέρναγε από Δαφνές ή Αρχάνες, και φόρτωνε τα ασκιά του κρασί ή ρακί, και τα πούλαγε στις Μοίρες
Οι δρόμοι εκείνα τα χρόνια σε όλα τα χωριά ήταν κατσικόδρομοι, και ο πιο φαρδύς δρόμος, είχε διαστάσεις όσο χωράει ένα μουλάρι να περάσει, φορτωμένο δυο δεμαθιές στάχυα η ξύλα!
Το ίδιο ήταν και ο δρόμος από Μοίρες – Βορίζια, αλλά και από Βορίζια – Ηρακλειο!
Η απορία μονάχα γεννάται, αφού δεν πήγαινε κάρο στα Βορίζα, πώς μετέφεραν τις βαριές πέτρες του Μύλου του χωριού, αλλά και τις τεράστιες πέτρες των άλλων νερόμυλων της περιοχής Γαλιάς – Απολύχνου, και στου Λαλουμά, αφού δεν υπήρχαν ακόμα καρόδρομοι?
Άλλοι Μεσαρίτες κυρατζίδες
Οι κυρατζήδες ήταν τότε δύο ειδών. Εκείνοι που χρησιμοποιούσαν το μουλάρι μόνο, και εκείνοι που χρησιμοποιούσαν τα κάρα, που έσυραν τα μουλάρια.
Σπουδαίοι Μεσαρίτες κυρατζίδες, ήταν οι Βολικήδες (Γαλιά – Μοίρες), καθώς και ο Ζαχαρίας Δαμιανάκης (Γαλιά).
Ο Ζαχαρίας Δαμιανάκης, είχε τρία μουλάρια, και πήγαινε δρομολόγια σε μακρινές διαδρομές, και κυρίως πήγαινε προϊόντα και τα πούλαγε στα Ανώγεια.
Δεν τα βαροφόρτωνε τα μουλάρια του ο Δαμιανάκης. Αγόραζε σιτάρι και το πήγαινε συνήθως στους τοπικούς νερόμυλους της περιοχής Απολύχνου, (Ντασκουλιέρη, Καρκανοχριστοφή) και το άλεθε.
Στη συνέχεια φόρτωνε το αλεύρι στα μουλάρια του, και το πήγαινε στα Λιβάδεια, Ανώγεια ή Ηράκλειο.
Ήταν μόνιμος και ταχτικός κυρατζής σε εκείνα τα μέρη.
Στο γυρισμό, αφού είχε πουλήσει όλο το αλεύρι, αγόραζε τυριά από τα Ανώγεια η Βορίζα, και επέστρεφε και τα πουλούσε στο τόπο του. Έκανε δηλαδή τον μεταπράτη!
Το δρομολόγιο ο Δαμιανάκης, το έλεγε «κυρά».
-Ήντα θα κάνεις αύριο Ζαχαρία?
-Έχω «κυρά» αύριο! Και εννοούσε δρομολόγιο.
Καμιά φορά και αυτός, όπως και όλοι οι κυρατζήδες της περιοχή, πέρναγε και αυτός από τις Αρχάνες με τα ασκιά για να φέρει κρασί και ρακί να μεταπουλήσει στη περιοχή Μεσαράς.
Σπουδαίοι επίσης κυρατζήδες ήταν και τα τέσσερα αδέρφια «οι Βολικήδες»!
Άλλοι στη Γαλιά, και άλλοι στις Μοίρες κάνανε μεταφορές, άλλοι με άλογα, και άλλοι με κάρα.
Ο Νικολής, πιο μικρός κυρατζής, πήγαινε στο Ηράκλειο ελιές σε κόφες, σαλιγκάρια, ή σε ασκιά λάδι, ξύδι , και έφερνε από το Ηράκλειο ξυραφάκια, τσατσάρες, φαρμακευτικό υλικό, βαμβάκι, γάζες, ιώδιο, οξυζενέ κλπ. Αυτά ήταν και τα χρήσιμα και περιζήτητα φαρμακευτικά προϊόντα του εμπορίου εκείνα τα χρόνια.
Ακόμα στα φαρμακευτικά της εποχής, ήταν ο ψιλοκομμένος καπνός , ο οποίος ήταν αντισηπτικός στις πληγές, και η περιοχή μας η Μεσαρά, είχε ποσότητες που παρήγαγε ο τόπος εκείνα τα χρόνια.
Όμως δεν ξεκόλαγε εύκολα ο καπνός από την πληγή, εκτός από το να πέσει ζεστό κρασί στην πληγή και να μαλακώσει, για να βγει.
Όλοι οι δρόμοι το 1900 στα χωριά ήταν μουλαρόδρομοι στις αρχές του περασμένου αιώνα. Στην Αγία Γαλήνη πήγαινες από τον Κόκκινο Πύργο, μονάχα από παραλία παραλά, από στενό δρόμο, και μονάχα αν δεν είχε κύμα!
Αν είχε κύμα, το πέταγε μέχρι το βουνό και σκέπαζε όλο το δρόμο! Έτσι περίμεναν όσοι θέλανε να διασχίσουν το δρόμο, να κοπάσει η τρικυμία για να περάσουν!
Το ίδιο μουλαρόδρομος, ήταν και η διαδρομή Αγία Γαλήνη – Σπήλι – Ρέθυμνο!
Μόνο στη διαδρομή προς Ηράκλειο ήταν καρόδρομος, αλλά και πάλι πολύ ανώμαλος με πολλές λακκούβες και ανώμαλα σημεία και βούλιαζε, ειδικά το Χειμώνα! Και μετά όμως το 1935 που έγινε με επένδυση ασφαλτικού υγρού, και πάλι υποχωρούσε σε πολλά σημεία, και πάλι είχε πολλές λακκούβες!
Το 1930 άρχισαν να γίνονται καρόδρομοι σε όλα τα χωριά. Οι πρόεδροι υποχρέωναν σε αγγαρείες όλους τους άνδρες από 5 μέχρι 10 μεροκάματα ο κάθε ένας, για τη κατασκευή του κεντρικού δρόμου! Όταν κάποιος έκανε μεροκάματα άλλου, τους ονόμαζαν «γκαρικούς».
Ήταν δύσκολη δουλειά να φτιαχτούν δρόμοι με τις αξίνες, να σπάνε οι άνδρες με τα σφυριά και βαρυές τις πέτρες σε μικρά κομματάκια, και με το ζεμπίλι, η το ξύλινο καρότσι, να μεταφέρουν το χώμα, ή το τσαίλι μέχρι και 100 μέτρα, να στρωθεί ο δρόμος!
Να πούμε εδώ, πως για το ξύλινο καρότσι εποχής τότε, μόνο η ρόδα ήταν μεταλλική από τσέρκι. Επειδή δε δεν υπήρχε ηλεκτροκόληση η οξυγονοκόλυση τότε, το δέσιμο γινόταν με περτσίνια! Το ίδιο και οι αχτίνες αν ήταν μεταλλικές, και αυτές στερεώνονταν πάλι με περτσίνια!
Άλλος σπουδαίος Μοιριανός κυρατζής, ήταν και ο Ηλίας Αλεξανδάκης!
Του δίνανε παραγγελίες να πηγαίνει να φέρνει από τις Δαφνές ή Αρχάνες κρασί για γάμους, και άλλα τέτοια!
Μέχρι το 1930 δεν υπήρχε ταξί στη Μεσαρά, και ο Αλεξανδράκης, επειδή ήταν έξυπνος και πρωτοποριακός, και επειδή είχε εξοικονομήσει κάποια χρήματα από τη δουλειά του, έφερε το πρώτο «όχημα ταξί» στις Μοίρες!
Αφού αγόρασε ο Αλεξανδράκης το όχημα ταξί, έβαλε σαν οδηγό το γιό του τον Μανώλη, που μόλις είχε απολυθεί από το στρατό τότε!
Το ταξί αυτό, ήταν ένα αυτοκίνητο σκεπαστό με κουκούλα, που χώραγε 3 – 4 άτομα πίσω, και άλλα 2 μπροστά!
Στη Μεσαρά αυτό το μοναδικό όχημα ταξί μεταφοράς 6 ατόμων, ονομάστηκε από τους Μεσαρίτες «ΠΟΛΥΤΕΛΕΊΑ»!
Έλεγε ο κόσμος τότε:
-Αύριο θα πάρουμε τη «πολυτελεία», και θα σας πάω βόλτα στο Ηράκλειο!
Βέβαια χώραγε 6 άτομα, αλλά έκανε 3 ώρες ώσπου να φθάσει Ηράκλειο!
Αργότερα ο Αλεξανδράκης αγόρασε και λεοφορείο! Ηταν και πάλι ο άνθρωπος που έφερε το πρώτο λεωφορείο στη Μεσαρά!
Έκανε και αυτό 3 ώρες να φθάσει Ηράκλειο, και εκεί στους Ανεγύρους με τις πολλές απότομες στροφές, το 90% από τους επιβάτες εξερνοβόλαγε!
Για αυτό το λόγο πριν ξεκινήσουν, έδινε στον κάθε ένα επιβάτη από διό τρία παξιμάδια ψωμί, για να το φάνε να τραβήξει τα υγρά! Προφανώς έτσι θα έκαναν πιο δύσκολα εμετό. Το σίγουρο είναι, ότι δεν υπήρχαν τότε οι γνωστές δραμαμίνες!
Πριν εμφανιστούν τα δημόσια μέσα μεταφοράς, τα φορτηγά της περιοχής, απαγορευόταν να μεταφέρουν πολίτες όπως ήταν τα φορτηγά του Πετρακογιώργη, του Γιωργοφανούργιο και γενικά τα φορτηγά που είχαν οι «Γιωργαράδες».
Μπορούσαν μονάχα οι φορτιφατζήδες, να μεταφέρουν 4 ή 5 άτομα με την αιτιολογία σε τυχόν έλεγχο «για να ξεφορτώσουν το φορτίο»
Πως τελικά μετέφεραν τις τεράστιες μυλόπετρες στα χωριά χωρίς κάρο?
Μια απορία πολλών, θα μας λύσει ο παλιός Μεσαρίτης κ. Μύρωνας Μαραγκάκης, ετών 92, που μας έδωσε και τις περισσότερες πληροφορίες του άρθρου μας.
Ο μεγάλος κατασκευαστής μάστορας μυλόπετρας στη Μεσαρά, ήταν ο Μπριλομιχάλης από του Βρέλη.
Στη Βρελιανή Χαλέπα, είχε πέτρες μεγάλες για πελέκημα.
Πώς όμως τις μετέφερε ο ίδιος στο σπίτι του, χωρίς κάρο για να τις πελεκήσει, και πως μετά τις πελεκητές πέτρες τις μετέφερε στους μύλους και τους τοποθετούσε?
Η διαδικασία που εφάρμοζε ο ίδιος, αφότου τελείωνε το πελέκημα της πέτρας, ήταν η εξής απλή μέθοδος:
Έκοβε δύο μακρύς κορμούς από λεύκες, ή κυπαρίσσια, ή ευκαλύπτους, και τους έκανε δοκάρια 5 έως 6 μέτρων.
Όπως ήταν κυλινδρικά τα δοκάρια αυτά, τα στερέωνε στο σωμάρι του μουλαριού με σχοινιά, ένα από κάθε πλευρά.
Τα δοκάρια έπεφταν πίσω ότι προεξείχε, και συρόταν στο έδαφος. Εκεί στο τέλος των δύο δοκαριών, κάρφωνε ή έδενε ένα άλλο ξύλο οριζόντια, και ένωνε τα δύο δοκάρια μεταξύ τους, έκανε δηλαδή κάτι σαν σκάλα.
Πάνω εκεί 4 ή 5 άνδρες βοηθούσαν να τοποθετηθεί η πελεκητή πέτρα και να στερεωθεί καλά να μην πέσει στο δρόμο.
Την πέτρα αυτή έσυρε το μουλάρι στη συνέχεια, όπως είναι τοποθετημένη πάνω στα ξύλα, και την πήγαινε οπουδήποτε!
Ήταν δηλαδή κάτι παρόμοιο με το βολόσυρο!
Φυσικά πάντα προτιμούσαν μουλάρια οι κυρατζίδες και όχι άλογα για μεταφορές, γιατί ήταν πολύ πιο δυνατά, ήταν μεγαλύτερης μυικής αντοχής, και φυσικά άντεχαν περισσότερο τη πείνα και δίψα!
Κείμενο – φωτογραφία: Γεώργιος Χουστουλάκης
Ακολουθήστε το Cretanmagazine στο Google News και στο Facebook
