Το χωριό μου, η Γαλιά

Η Γαλιά βρίσκεται στο Νομό Ηρακλείου Κρήτης και στο Νοτιοδυτικό Τμήμα αυτού

Βρίσκεται επίσης σε ισομετρική απόσταση από τους δύο ορεινούς όγκους που περιβάλουν τη Μεσαρά, τον όγκο της οροσειράς της Ίδης και τον όγκο της οροσειράς των Αστερουσίων.
Απέχει δε από την πόλη του Ηρακλείου περί τα 55 Χιλιόμετρα.

Στην περιφέρεια της Γαλιάς περικλείονται πολλά χωρία και μετόχια, που ήκμασαν και παρήκμασαν στα βάθη των αιώνων.

Τα χωρία αυτά είναι, το Μονόχωρο, ο Απόλυχνος, το Σφακοπήγαιδο, η Βίκος, ο Αγιογυριάς και η Κάτω Κύθιος. Ενώ τα μετόχια είναι, τα Ρογδιανά, τα Λυδιανά, τα Καπελωνιανά και τα Δρακακιανά. Στη περιφέρειά της επίσης βρισκότανε και ένα Μοναστήρι, το Μοναστήρι της Κεράς της Βελουλιανής, που υπαγόταν διοικητικά, στη Μονή του Αγίου Φανουρίου του Βαλσαμονέρου..

Ακόμα υπάρχουν κάποια σημεία που έχουν βρεθεί αρχαίοι τάφοι, που κατά τους αρχαιολόγους υπήρχε μικρό χωριό και είναι η τοποθεσία Σταυρός.

Πιθανά ίχνη αρχαιοτήτων ίσως να υπάρχουν και στη Μαυροκεφάλα, αλλά και τη κορφή της Αμουδάρας και αυτό το μαρτυρούν τα βίσαλα που διάσπαρτα βρίσκονται στο μέρη αυτά. Η Μαυροκεφάλα, πιθανών να έπαιζε το ρόλο παρατηρητηρίου – συνδέσμου, μεταξύ των αρχαίων πόλεων. Ενώ η Αμουδάρα πρέπει να ήταν κατοικημένη στο βάθος του χρόνου και αυτό το μαρτυρεί, ναι μεν η πληθώρα των βισάλων, αλλά και ο μεγάλος όγκος οικοδομικών πετρών που βρίσκεται στην περιοχή.

Για κάθε ένα από αυτά θα αναφερθούμε ξεχωριστά, όπου είναι δυνατόν, ξεκινώντας από το χωρίο Γαλια.

ΓΑΛΙΑ

Υπάρχουνε διάφορες εκδοχές, ως προς την ονομασία της.
Μία από αυτές, είναι αυτή που προέρχεται από τη λέξη, γιαλιά – γιαλός.
Γιαλίζω, ξεγιαλίζω τα πρόβατα, έλεγαν οι βοσκοί του βουνού.
Όταν οι βοσκοί έφευγαν από το βουνό με τα πρόβατα τους και μετακινούνταν προς τη μεριά του γιαλού, έλεγαν: ”πάμε στη γιαλιά”.

Ενώ όταν έφευγαν από το γιαλό, προς το βουνό, έλεγαν: ”ξεγιαλίζουμε τα πρόβατα”.
Με αποτέλεσμα, από το ”γιαλίζω, ξεγιαλίζω” τα πρόβατα, προήλθε η λέξη Γαλιά.
Κατά μια δεύτερη εκδοχή, πήρε το όνομα της, όπως λέει η παράδοση, από το χτίσιμο της εκκλησίας τ’ Αι Γιώργη, που πρωτοχτίσανε οι βοσκοί, κάτοικοι της περιοχής αυτής, που χρησιμοποίησαν γάλα αντί για νερό, για να φτιάξουν τον πηλό και να τη χτίσουν.
Εικάζεται ότι έφθασαν στην ενέργεια αυτή, για να τους ευλογεί και αυτούς και τα πρόβατα τους και να τους βλέπει από κάθε κακό, ο Αϊ Γιώργης.

Μια τρίτη εκδοχή, όπως αναφέρει στη Τοπωνυμική έρευνα του οικισμού, Πόμπια Ηρακλείου, ο φιλόλογος κ.κ. Ανδρέας Λενακάκης, με ημερομηνία 18 – Μαϊου 2017 είναι η παρακάτω:
Σύμφωνα με την άποψη του φιλόλογου Γεωργίου Μαλεφιτσάκη, ο οποίος τοποθετεί στην ευρύτερη περιοχή της Φαιστού την αποικία των Μαγνήτων της Θεσσαλίας, οι οποίοι την περίοδο των μεγάλων μετακινήσεων των ελληνικών φύλων (1125-800 π.Χ.) ίδρυσαν τρεις υπερπόντιες αποικίες: δυο στη Μικρά Ασία και μία στην κεντρική Κρήτη, στις οποίες έδωσαν το όνομα Μαγνησία. Σύμφωνα με τον Όμηρο, οι Μάγνητες της Θεσσαλίας με αρχηγό τον Πρόθοο, γιο του Τενθρηδόνα, συμμετείχαν στον τρωικό πόλεμο με 40 πλοία. Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, όταν οι Μάγνητες επέστρεφαν από την Τροία, ναυάγησαν λόγω κακοκαιρίας και βγήκαν στην Κρήτη. Εκεί, αφού πολέμησαν, εγκαταστάθηκαν στο νησί.

Σύμφωνα με τον Μαλεφιτσάκη την αποικία των Μαγνήτων κοντά στη Φαιστό επιβεβαιώνουν τα τοπωνύμια που μαρτυρούνται τόσο στην κεντρική Κρήτη όσο και στη Μαγνησία της Θεσσαλίας και την αντίστοιχη της Μ. Ασίας. Υπάρχει αχαϊκή πόλη Βοίβη στην Κρήτη (Πόμπια) και στη Μαγνησία η λίμνη Βοιβηΐς. Ληθαίος ποταμός μαρτυρείται τόσο στην Κεντρική Κρήτη, όσο στη Θεσσαλία (παραπόταμος του Πηνειού) και στη Μ. Ασία (παραπόταμος του Μαιάνδρου). Ο Γ. Μαλεφιτσάκης υποστηρίζει μάλιστα ότι και το όνομα του ποταμού Ληθαίου παράγεται από τον Λήθο, τον γιο του Τευτάμου, του βασιλιά των Πελασγών. Οι Μάγνητες, ως απόγονοι των Πελασγών έδωσαν, υποστηρίζει ο μελετητής, το όνομά του στο ποτάμι.

Ενώ ο Μαλεφιτσάκης επιχειρεί μια ακόμα ετυμολογική απόπειρα για να ταυτίσει τη Μαγνησία με την περιοχή.

Ετυμολογεί τον οικισμό Γαλιά της επαρχίας Καινουργίου από την αρχαία Οιχαλία, πόλη κοντά στον Πηνειό της Θεσσαλίας. Θεωρεί ότι οι Μάγνητες ίδρυσαν και εδώ πόλη Οιχαλία (υπήρχαν άλλες δύο στην Ελλάδα, στην Εύβοια και στη Μεσσηνία). Από την Οιχαλία > Χαλία με έκπτωση του οι (κατά το οικονομώ > κονομώ ή εικονοστάσι > κονοστάσι). Από τον τύπο Χαλία παράγεται η Γαλιά με τροπή του χ σε γ και μεταφορά του τόνου.

Σ’ αυτά τα επιχειρήματα προσθέτει ακόμα ένα: το τοπωνύμιο στο Μαγνήτση, που ορίζει μια μεγάλη περιοχή στον Καλοχωραφίτη Πυργιωτίσσης, είναι το γλωσσικό κατάλοιπο της Κρητικής Μαγνησίας.

Το χωριό Γαλιά βρίσκεται στην πλέον στρατηγική θέση της Μεσαράς, εφ’ όσον από τα υψώματα της αγναντεύεις δια γυμνού οφθαλμού, την πάνω και τη κάτω Μεσαρά, την πάνω και τη κάτω ρίζα, καθώς και το Νοτιότερο άκρο της Ευρώπης, τη νήσο Γαύδο.
Ακριβώς πάνω από τη Γαλιά, ορθωνόταν μυθολογικά, η μυθική μορφή του Διγενή Ακρίτα, που πατώντας το ένα πόδι στο βουνό Μαύρη, γνωστή ως Σέλα του Διγενή και το άλλο πόδι στην οροσειρά των Αστερουσίων, έσκυβε και έπινε νερό από το Γεροπόταμο. Η παχιά γενειάδα του, τη στιγμή που έπινε νερό, έφραζε το ποταμό, με αποτέλεσμα να υπερχειλίζει και να πλημμυρίζει ο κάμπος της Μεσαράς.

Στη Γαλιά υπάρχει επίσης η τοποθεσία Λούτρα, που όπως λέει η παράδοση, έφτασε μέχρι εδώ ο Απόστολος Παύλος, ενώ το πλατάνι που έκατσε να ξαποστάσει, έμεινε αειθαλές, επειδή ο Απόστολος Παύλος του είχε δώσει την ευκή ντου!!
Την τοποθεσία αυτή ακόμα και σήμερα, οι ντόπιοι κάτοικοι, την ονομάζουν, »στο Πλατάνι».
Ήτανε τότε, όταν το πλοιάριο που τον μετέφερε από τα Ιεροσόλυμα για τη Ρώμη, για να δικαστεί ως Ρωμαίος Πολίτης, είχε προσαράξει ως γράφουν τα εκκλησιαστικά χαρτιά, στο αφιλόξενο λιμάνι της Κρήτης, τούς σημερινούς, Καλούς λιμένας!!
Σε κοντινό σημείο από τη Λούτρα και Ανατολικά της Γαλιάς, ευρίσκεται η πασίγνωστη σπηλιά του Αγίου Γερασίμου Κεφαλληνίας, όπου μόνασε από το 1548-1550, ενώ ερχότανε από τα Ιεροσόλυμα για Ζάκυνθο, μετά από 20 χρόνια απουσίας!!
Είχε έρθει και είχε μονάσει εδώ, προφανώς, ακολουθώντας τα Βήματα του Αποστόλου Παύλου!!

Αυτή την μαρτυρία, πως μόνασε δηλαδή εδώ, την έλεγε ο Ηγούμενος του Βροντησού, ο Νικόδημος και την μετέφερε η Δέσποινα Κ. Ζαχαριουδάκη, που γεννήθηκε στα Βορίζα το έτος 1884.

Η Γαλιά είναι πατρίδα του Λευτέρη Μανασσάκη του Γαλιανού καθώς και του Ταγματάρχη Εμμανουήλ Νικολούδη, που το όνομά του πήρε το ομώνυμο στρατόπεδο στα Ξεροκάμπια. Είναι πατρίδα επίσης του δασκάλου Διονυσίου Νικολούδη, συμφοιτητή του Νίκου Καζαντζάκη, καθώς και του μοναδικού παραολυμπιονίκη, Μανώλη Στεφανουδάκη.
Ακόμα είναι πατρίδα του Μεγάλου Δωρητή της Γαλιάς, του Μιχαήλ Ι.Νικολούδη, που γεννήθηκε στη Γαλιά το έτος 1925 και κατοικεί μόνιμα στο Ηράκλειο.
Γιατρός στο επάγγελμα, ενώ προσέφερε υπηρεσίες σ’ όλο το νομό του Ηρακλείου και ιδιαίτερα στη περιοχή της Μεσαράς.

Ανακαίνισε το πατρικό του σπίτι στη Γαλιά Ηρακλείου Κρήτης και το δώρισε με όλο τον υπάρχοντα στο εσωτερικό, εξοπλισμό, μεταξύ των οποίων δεκατρία μικρά και μεγάλα πιθάρια,στη πρώην Κοινότητα Γαλιάς, καθώς επίσης και τη βιβλιοθήκη του.
Το συμβόλαιο, μεταξύ Μ.Ι.Νικολούδη και Κοινότητας Γαλιάς, έγινε στις 31-12-1994, επί λήξης της λειτουργίας της κοινότητας Γαλιάς, διότι ακολούθησε από 1-1-1995, η προαιρετική συνένωση με το Δήμο Μοιρών.

Σκοπός της δωρεάς ήταν, για να λειτουργήσει σαν, ξενώνας – βιβλιοθήκη – μουσείο.
Οι κάτοικοι της Γαλιάς διακρίνονται, για το φιλότιμο και την ντομπροσύνη τους, ενώ ξεχωρίζουν για την υπέρμετρη εργατικότητα τους. Με αποτέλεσμα να λέγεται πως: ‘’Εις τη Γαλία ό ήλιος δε δύει ποτέ’’

Η Γαλιά στη περιφέρεια της περικλείει αρκετές αρτεσιανές πηγές, όπως είναι της Γριάς Κουτσουνάρας, των Δρακακιανών, των Καπελωνιανών, του Κουμπέ, του Αγγέλου, της Μάνας του νερού και του Σφακοπήγαιδου. Ενώ βρέχεται από Βοριοδυτικά, με τα νερά του Κουτσουλίτη ποταμού, που πάνω σε αυτόν έχει γίνει το φράγμα της Φανερωμένης
Οι Γαλιανοί αξιοποίησαν από τα παλιά τα χρόνια, τις διάφορες υδάτινες πηγές του χωριού τους, ενώ έχτισαν συνεταιριστικό ελαιουργείο, που μέσα σε αυτό στεγαζόταν εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, για την ηλεκτροδότηση της Γαλιάς, καθώς και αλευρόμυλο.

Επίσης από πολύ νωρίς ίδρυσαν το Μορφωτικός Σύλλογος Αγροτοπαίδων Γαλιάς, που είχε βραβευτεί για δύο συνεχόμενες χρονιές, παίρνοντας το πρώτο και το τρίτο βραβείο, πανελλήνια, εκεί γύρω στο έτος 1963!!

Η Γαλιά παράγει Λάδι, πρώιμα και όψιμα κηπευτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα.
Τη Γαλιά τη συναντούμε, από την απογραφή του 1577 (fr Barozzi) και εντεύθεν. Στην Αιγυπτιακή όμως απογραφή του 1834, δεν υπάρχει κανείς Χριστιανός κάτοικος στο χωριό, λόγω της αγριότητας των Τουρκοαιγυπτίων. Ήταν τότε που ο σουλτάνος ήρθε σε συμφωνία με τον Μοχάμετ Άλι της Αιγύπτου, στον οποίο υποσχέθηκε να δώσει την Κρήτη και την Πελοπόννησο, αν εκείνος κατάφερνε να καταστείλει την ελληνική επανάσταση. Για το σκοπό αυτό ο γιος του Μοχάμετ Άλι, ο Ιμπραήμ, έφθασε στο λιμάνι της Σούδας στα Χανιά, στις 23 Νοεμβρίου του 1824 και με μοναδική αγριότητα κατάφερε να καταπνίξει, την επανάσταση στην Κρήτη. Με αποτέλεσμα να αναγκαστούν να φύγουν όλοι οι Χριστιανοί από τη Γαλιά και προφανώς να ανέβουν στα Βορίζα, καθ’ όσον τα Βορίζα με τη Γαλιά είναι αδελφά χωριά. Να σημειώσουμε ότι όλοι οι Γαλιανοί κατάγονται από τα Βορίζα. Ενώ στα Βορίζα δεν κατοίκησε Τούρκος ποτέ και αυτό το δηλώνουν οι σωζόμενες απογραφές που υπάρχουν κατά καιρούς. Άρχισαν να κατεβαίνουν από τα Βορίζα σταδιακά προς τη Γαλιά, περί το 1870 και να χτίζουν το καινούριο τους χωριό, καθώς και τα μετόχια. Αυτό μας το μαρτυρεί η απογραφή του 1881, που υπάρχουν στη Γαλιά, 11 χριστιανοί και 54 Τούρκοι κάτοικοι. Ενώ για το μετόχι Ρογδιανά, πρωτοεμφανίζεται στην απογραφή του 1900.

Σώζονται οι εξής απογραφές:

Αυτή του 1577 (fr Barozzi), με το όνομα Galea. Του 1583 (Καστροφύλακας) με το όνομα Gaglia και 120 κατοίκους. Του 1630 (Βασιλικάτα) με το όνομα Galea. Του 1671 (Τουρκική) με το όνομα Galya και 31 χαράτσια (155 κατοίκους), Του 1834 (Αιγυπτιακή) με το όνομα Talia και 15 τουρκικές οικογένειες. Το 1881 Υπάγεται στο Δήμο Αμπελούζου και έχει 11 χριστιανούς και 54 Τούρκους κατοίκους. Το 1900 Υπάγεται στο Δήμο Γόρτυνας(Αμπελούζου) και έχει 49 κατοίκους. Το 1920 γίνεται αγροτικός Δήμος Γαλιάς με 370 κατοίκους. Το 1928 αποτελεί κοινότητα με 475 κατοίκους. Το1940 έχει 723 κατοίκους. Το 1951 έχει 934 κατοίκους. Το 1961 έχει 1029 κατοίκους και το 1971 έχει 912 κατοίκους.

(Στη συνέχεια θα δημοσιευτούν στοιχεία, σχετικά με τα Μετόχια της Γαλιάς)

Σύνταξη κειμένου: Φανούριος Ζαχαριουδάκης