Η ορθόδοξη χριστιανική πίστη έρχεται αυτές τις μέρες ευλαβής προσκυνητής στον ιερό χώρο της Γόρτυνας. Μια πόλη ξεχασμένη και ίσως αδικημένη σε σύγκριση με άλλες μικρότερης ιστορικής προσφοράς. Χωρίς να είμαι ειδικός θα επιχειρήσω μια σύντομη αναδρομή στην πορεία της, με τη βεβαιότητα ότι δεν θα αγγίξω όλες τις πτυχές. Απλά θέλω να δικαιολογήσω την τιμή που της γίνεται και δεν θα μπω σε λεπτομέρειες.
Η ιστορία της Γόρτυνας δεν διασώθηκε στη συνέχειά της μέχρι σήμερα. Από αρχαιολογικά ευρήματα, από πλήθος επιγραφών και από πληροφορίες αρχαίων ιστορικών συμπεραίνομε την ιστορία της πόλης. Η ονομασία των δύο οικισμών που βρίσκονται σήμερα στα ερείπια της, Άγιοι-Δέκα και Μητρόπολη, σφραγίζει την πορεία της και μας προϊδεάζει κατάλληλα.
Κατά τη Μινωική εποχή όταν βρισκόταν σε ακμή οι πόλεις Κνωσός και Φαιστός η δεν υπήρχε η ήταν ασήμαντη. Κατά την προϊστορική και ιστορική ήταν μια εκ των σπουδαιότερων πόλεων της Κρήτης. Ήδη από την εποχή των Συροφοινίκων ο πολιτισμός ξεκινώντας από την Ανατολή «εποχούμενος» κατά την παράδοση έφθασε και εγκαταστάθηκε στη Γόρτυνα. Πολλοί γνωρίζουν τον υπέροχο μύθο σύμφωνα με τον οποίο ο Δίας μεταμορφωμένος σε πανέμορφο ταύρο ξεγέλασε την όμορφη βασιλοπούλα της Ανατολής Ευρώπη. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι το θείο ζώο γρήγορο σαν αστραπή σχίζει το αέρα με την τρομαγμένη κοπελίτσα στη χρυσαφένια πλάτη του και φθάνει στη Γόρτυνα. Προφυλαγμένος κάτω από το πυκνό φύλλωμα ενός αειθαλούς πλατάνου, που υπάρχει ακόμα σήμερα, ο Δίας γεύθηκε τις γλύκες του έρωτα.
Το έδαφος λοιπόν στο οποίο πάτησε πρώτη φορά η όμορφη βασιλοπούλα για να απλωθεί στη συνέχεια προς βορρά και να δώσει το όνομά της στην Ευρώπη, ήταν η Γόρτυνα. Αυτό σημαίνει ότι η ιστορική πορεία της Ευρώπης αρχίζει από τη Γόρτυνα. Το άγαλμα της Ευρώπης που στήθηκε κάπως αργά στην είσοδο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, υπενθυμίζει στους Ευρωπαίους την ιστορική τους πορεία.
Η θέση της πόλης στο κέντρο περίπου της μεγαλύτερης και ευφορότερης πεδιάδας της Κρήτης, συνέβαλε στη μεγάλη ακμή της πόλης, ιδίως μετά τη δωρική επικράτηση οπότε περιορίστηκε η κυριαρχία της Κνωσού. Η Γόρτυνα αναμορφώθηκε από τους Δωριείς και έκτοτε πήρε χαρακτήρα Ελληνικό όπως και ολόκληρη η Κρήτη. Ο Όμηρος τη μνημονεύει ως μία από της κυριότερες πόλεις της «εκατόπολης» Κρήτης και την ονομάζει «Τειχήεσσα». Η πόλη κτισμένη στις όχθες του ποταμού Ληθαίου σημερινού Μητροπολιανού, είχε διάμετρο κατά το Στράβωνα 50 σταδίων.
Κατά τον 3ο π.χ. αιώνα οι Γορτύνιοι ήρθαν σε πόλεμο με τη γειτονική και πλούσια πόλη Φαιστό την οποία νίκησαν. Κατάλαβαν την εύφορη γη της και το λιμάνι της Μάταλλον [Μάταλα]. Έτσι η Γόρτυνα κυριάρχησε στη νότια θάλασσα ελέγχοντας όλα τα λιμάνια της. Λέντα- Μάταλα- Καλούς Λιμένας- Κομμός- Λασαία. Με τους Πτολεμαίους της Αιγύπτου διατηρούσε καλές σχέσεις.
Πολλές φορές ήρθε σε πόλεμο με την Κνωσό και άλλες μεγάλες πόλεις της Κρήτης. Συμμετείχε στην παροιμιώδη συνήθεια τα ων Κρητικών πόλεων να βρίσκονται σε συνεχή πόλεμο μεταξύ τους και μόνο όταν παρουσιάζεται εξωτερικός εχθρός να ενώνονται όπως- όπως για να χωρίσουν αμέσως μετά. Το φαινόμενο αυτό της προσωρινής και πρόχειρης συνένωσης ονομάστηκε συγκρητισμός και πέρασε και στην ψυχολογία προσδιορίζοντας την αντιληπτική λειτουργία του παιδιού.
Κατά τους χρόνους της Ρωμαϊκής κατοχής, η πόλη έφθασε στη μέγιστη ακμή της. Όταν οι Ρωμαίοι άρχισαν να αναμιγνύονται στις υποθέσεις της Κρήτης η Γόρτυνα πήρε το μέρος των Ρωμαίων για δύο λόγους. Αφενός ήταν μια πόλη πλούσια, η μόνη που διέθετε αργυρό νόμισμα. Περισσότερο λοιπόν από κάθε άλλη πόλη υπέφερε από τις συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις που καταστρέφανε την πλούσια συγκομιδή. Αφετέρου αντιπολιτευόμενη την Κνωσό η οποία είχε εχθρική προς τους Ρωμαίους στάση. Έτσι η Γόρτυνα όχι μόνο διέφυγε την καταστροφή αλλά όταν η Κρήτη κατακτήθηκε από το Ρωμαίο Μέτελλο [68 π.χ.] την ανακήρυξε πρωτεύουσα της Κρήτης και των Ρωμαϊκών κατακτήσεων της Βόρειας Αφρικής[Κυρηναική].
Έγινε η έδρα του Ρωμαίου πραίτωρα-ανθύπατου και όλων των ανώτερων Αρχών. Αυτό συνέβαλε στην περαιτέρω υλική ευημερία και λαμπρότητα της πόλης. Δίπλα στα πολυάριθμα αρχαία μνημεία που κοσμούσαν την πόλη προστέθηκαν και άλλα λαμπρότερα προς τιμή του Αυγούστου. του Τραιανού και άλλων αυτοκρατόρων που προστάτευαν την πόλη. Στο μέσον της πολυτελούς αυτής πόλης έρρεε τα νερά του ο Ληθαίος ποταμός καλυπτόμενος ίσως από πλατιά γέφυρα. Στη δεξιά όχθη του φαίνεται το θέατρο κοσμημένο με σύμπλεγμα ανδριάντων. Στην αριστερή όχθη απέναντι βρίσκεται ολόκληρο το συγκρότημα του Ωδείου και το περίφημο βουλευτήριο με τη νομοθεσία. Πιο πάνω στο ύψωμα του λόφου φαίνεται η Ακρόπολη με τα μνημεία της. Από εκεί ελέγχεται όλη η πόλη και η πεδιάδα.
Σπουδαίο επίσης ήταν το σύστημα ύδρευσης της πόλης που ξεκινούσε από τους πρόποδες του Ψηλορείτη. Αυτό όμως για το οποίο φημίζεται η πόλη είναι η περίφημη νομοθεσία της η οποία έχει διασωθεί εν μέρει. Η νομοθεσία της Γόρτυνας είναι ο πρώτος σε πρωτότυπο σωζόμενος κώδικας του ανθρώπινου γένους. Κώδικας αξιοθαύμαστος για πολλές από τις διατάξεις του που είναι φιλανθρωπικότερες του αττικού και ρωμαϊκού δικαίου και ευνοϊκές για τη γυναίκα. Συγχρόνως η νομοθεσία αυτή είναι το παλαιότερο των γραπτών μνημείων πεζού λόγου των Ελλήνων, που σώζονται. Αρχαικό και τραχύ στο Κρητικό του ιδίωμα όπως και τα γράμματα χαραγμένα[βουστροφηδόν] πάνω σε χοντρές πέτρινες πλάκες. Ανακαλύφθηκε από τον Ιταλό αρχαιολόγο Άλμπερτ και βρίσκεται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο δίπλα στο Ωδείο.
H Γόρτυνα είναι η πρώτη πόλη της Κρήτης που δέχτηκε το Χριστιανισμό. Έτσι δεν ήταν μόνο διοικητική πρωτεύουσα αλλά και μητρόπολη εκκλησιαστική. Πρώτος χριστιανός ποιμενάρχης με έδρα τη Γόρτυνα υπήρξε ο απόστολος Τίτος. Η καταγωγή του ήταν από τη Γόρτυνα και κατά μία παράδοση στάλθηκε νεαρός τότε από τον ανθύπατο στα Ιεροσόλυμα για να πληροφορηθεί όσα λέγονται για τον Ιησού Χριστό. Έμεινε πολλά χρόνια βαπτίστηκε και πήρε μέρος στην Αποστολική Σύνοδο των Ιεροσολύμων. Γνωρίστηκε και έγινε φίλος και μαθητής του Αποστόλου Παύλου. Συνοδεύει τον Παύλο στις πορείες του και διδάσκουν ανά τα έθνη το Χριστιανισμό. Επιστρέφει στην Ελλάδα και καταλήγει στην πατρίδα του τη Γόρτυνα. Ορίζεται από τον Παύλο επίσκοπος και παίρνει οδηγίες για τη διοίκηση της εκκλησίας της Κρήτης. Έμεινε πρώτος επίσκοπος Κρήτης 39 έτη και πέθανε στη Γόρτυνα το 106 μ.Χ. σε ηλικία 94 ετών.
Η Γόρτυνα την εποχή της διάδοσης του Ευαγγελίου έτυχε να είναι πολιτική πρωτεύουσα της Κρήτης. Συγχρόνως όμως είχε και αξιόλογους ποιμενάρχες με επικεφαλής τον Τίτο. Έτσι ανέπτυξε πλούσια και σημαντική θρησκευτική ζωή και ιστορία. Σε ένα από τα λιμάνια της, τους Καλούς Λιμένες, πάτησε για πρώτη φορά το χώμα της Κρήτης ο Απόστολος των εθνών, ο Παύλος. Μάλιστα πέρασε από το σημείο αυτό δύο φορές. Τη μια σηδιροδέσμιος προς την Ρώμη για να δικαστεί και άλλη μια για να δώσει οδηγίες στο φίλο του Τίτο που ανέλαβε το έργο του εκχριστιανισμού της Κρήτης. Ο αειθαλής πλάτανος που έστεκε αιωνόβιος και προκλητικός, προκαλούσε τη λαϊκή φαντασία που ξέχασε προς στιγμή το Δία, και τον συνέδεσε με τον ερχομό του Παύλου στη Γόρτυνα. Πλάτανος του Παύλου ονομάστηκε γιατί μόνο η χάρη του μπορεί να δικαιολογήσει τη συνεχή άνθησή του. Ο ιστορικός πλάτανος επιμένει να στέκεται όρθιος στους αιώνες και να διαλαλεί στους θνητούς «Εδώ στο πυκνό μου φύλλωμα ερωτεύονται θεοί και φιλοξενούνται άγιοι».
Η Γόρτυνα στα χρόνια που ακολούθησαν υπήρξε το κέντρο του Χριστιανισμού και ο τόπος που ανέδειξε πολλούς αγίους και μάρτυρες. Στο χώρο αυτό κατά το διωγμό του Δεκίου το 250 μ.Χ. μαρτύρησαν οι Άγιοι Δέκα. Εδώ επίσης δικάστηκε και καταδικάστηκε σε μαρτύριο ο Άγιος Κύριλλος επίσκοπος Γόρτυνας. Υπηρέτησαν σπουδαίοι ποιμενάρχες με διεθνή προβολή και κύρος. Ανεγέρθηκαν υπέρλαμπροι χριστιανικοί ναοί. Όμορφα αρχιτεκτονικά οικοδομήματα με πλούσιο ψηφιδωτό διάκοσμο. Συνεχώς ανακαλύπτονται νέοι συναγωνιζόμενοι σε μεγαλείο και λαμπρότητα σε σημείο να δυσκολεύονται οι ειδικοί να μας πουν ποιος ήταν ο πρώτος μητροπολιτικός ναός της πόλης.
Από παιδί γνώριζα μητροπολιτικό το μεγαλοπρεπή ναό του Αγίου Τίτου που σώζεται εν μέρει μέχρι σήμερα. Μπροστά μάλιστα υπήρχε και υπάρχει μια γούρνα πέτρινη σε σχήμα σαρκοφάγου που μας έλεγαν ότι είναι ο τάφος του Αγίου Τίτου. Όταν πονούσε η κοιλιά μας ξύναμε την πέτρινη γούρνα από την άκρη, τα σημάδια φαίνονται, πίναμε τη σκόνη με νερό και γινόμαστε καλά. Δεν μπορούσα όμως να καταλάβω γιατί τον λέγαμε Παναγία-Κερά και τον γιορτάζαμε την Τρίτη του Πάσχα. Το 1978-79 ανασκάφτηκε από μια μικτή ελληνοιταλική αποστολή στο χωριό Μητρόπολη η μεγάλη πεντάκλιτη Βασιλική. Το μεγαλύτερο κτίριο χριστιανικής λατρείας που έχει βρεθεί ποτέ στην Κρήτη.
Σήμερα ισχυρίζονται ότι αυτός ήταν ο μητροπολιτικός ναός του Αποστόλου Τίτου. Θα σταματήσω σε αυτούς τους δύο χριστιανικούς ναούς της πόλης και δεν θα αναφερθώ στο πλήθος των άλλων που υπάρχουν στο χώρο της πόλης και που συνεχώς ανακαλύπτονται. Επίσης παραλείπω και τα πολλά προχριστιανικά μνημεία και ναούς, που όλα μαζί φανερώνουν την ακμή και το μεγαλείο της πόλης. Η πόλη χτυπήθηκε επανειλημμένα από σεισμούς αλλά κρατήθηκε όρθια. Η ακμή της σταμάτησε μια και καλή το 823 μ.Χ. όταν κατακτήθηκε από τους Σαρακηνούς. Ο τελευταίος μητροπολίτης και οι Γορτύνιοι που αντιστάθηκαν σφάχτηκαν στην Ακρόπολη και η πόλη ανασκάφτηκε με μανία συθέμελα. Έκτοτε έμεινε σχεδόν ακατοίκητη. Οι Αρχές και η Μητρόπολη μεταφέρθηκαν σταδιακά στο Χάνδακα και έμειναν μόνο τα δύο ονόματα των οικισμών Άγιοι-Δέκα και Μητρόπολη.
Σήμερα η ορθοδοξία θυμάται και τιμά. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο οφείλει ανάλογη συμπεριφορά στον τόπο. Οι αρμόδιοι το ξέρουν άραγε;
Στυλιανός Ευαγγ. Μανουσέλης
συνταξιούχος δάσκαλος
Το παρόν δημοσιεύθηκε στις 16.10.2008 στην εφημερίδα «ΠΑΤΡΙΣ» με αφορμή την επίσημη επίσκεψη στη Γόρτυνα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου.
Ακολουθήστε το Cretanmagazine στο Google News και στο Facebook
