Χριστουγεννιάτικες παιδικές αναμνήσεις

Το πρώτο μας Χριστουγεννιάτικο δένδρο

Μπορεί στην Αθήνα να υπήρχε Χριστουγεννιάτικη δένδρο και το 1950, στην Κρήτη όμως, περισσότερος κόσμος δεν το γνώριζε ακόμα.

Προσωπικά θυμάμαι το 1963 που πήγαινα στην πρώτη Δημοτικού στο Κεφαλοχώρι τότε όπως ήταν η Γαλιά, που για πρώτη φορά στήθηκε δένδρο στο σχολείο του χωριού μας, και αυτό το έφερε ο δάσκαλος κος Φραγκίσκος Πλατάκης, Μακαρίτης βέβαια σήμερα.

Στην ουσία μας έφερε στο σχολείο ένα κυπαρίσσι την κορυφή του, κομμένο γύρω στα δυο μέτρα, και το τοποθέτησε επάνω σε ένα σχολικό ξύλινο βάθρο. Εκείνος φρόντισε να μπει κάποιο ξύλινο χιαστί από κάτω από τον κορμό και να στερεωθεί καλά στην έδρα.

Τα υπόλοιπα μας τα ανέθεσε σε εμάς τα παιδιά, λέγοντάς μας τι ακριβώς να κάνουμε! Αυτό το έκανε μια βδομάδα πριν κλείσει το σχολείο μας για διακοπές, και είχαμε περιθώριο μια δυο μέρες μέχρι να βρούμε τα υλικά και να το φτιάξουμε το δένδρο μας σωστά.
Στα αγόρια της τάξης ανέθεσε να φτιαχτεί το σπήλαιο, η φάτνη με τα ζώα, αλλά και η γύρω φύση! Όλο ο χώρος του βάθρου έπρεπε να γίνει ένα ομοίωμα φύσης.
Στα κορίτσια ανέθεσε τον στολισμό του δένδρου, με τον τόπο που θα δούμε παρακάτω!

Αυτό που έγινε στη συνέχεια, ήταν άνευ προηγουμένου, διότι όλα τα παιδιά δουλέψαμε με κέφι και μεράκι, και κυρίως εκείνα των δυο μεγαλυτέρων τάξεων. Κάποια παιδιά ανέλαβαν να κατασκευάσουν το σπήλαιο. Ο δάσκαλος είπε να βρίσκουν πέτρες πλακουτσές αλλά με λειχήνες επάνω, για να μοιάζουν με πραγματική φύση! Στην Μεσαρά δεν λέμε μονάχα τα φυτά λειχήνες που βράζοντας τα ξανθαίνουν τα μαλλιά, και φυτρώνουν σε γκρεμούς που τρέχει νερό όλο το χρόνο, αλλά και τις πρασινάδες που περιβάλουν πέτρες και έδαφος, που τους δίνουν μια πράσινη όψη. Τις λειχήνες αυτές τις συναντά κανείς εύκολα και σήμερα κάθε Χειμώνα, σε σκιερά μέρη με υγρασία που δεν τα βλέπει ο ήλιος. Πράγματι έφεραν τα παιδιά πολλές πέτρες που είχαν επένδυση επάνω με στρώση από καταπράσινες λειχήνες , που έμοιαζαν σαν χορταριασμένες. Αφού τα παιδιά διάλεξαν τις πιο καλές και όμορφες, άρχιζαν να χτίζουν μια πανέμορφη και φυσική σπηλιά! Οι χορταριασμένες πέτρες χτίστηκαν με τέχνη η μια με την άλλη, που το σπήλαιο στο τέλος δεν ξεχώριζε από ένα φυσικό, αλλά σε μικρογραφία! Άλλα παιδιά ανέλαβαν να βρουν από υγρά μέρη σκιερά, τμήματα στέρεου εδάφους που να είναι πράσινα κι αυτά από λειχήνες. Στην ουσία ήταν πρασινάδες με χώμα παρόμοιο με γκαζόν, αλλά με μικροσκοπικό χόρτο. Μπορούσε η πρασινάδα να βγει με μια τσάπα και σε μεγάλες επιφάνειες χωρίς να σπάσει, μπορεί έως και δυο πιθαμές! Στο βάθρο επάνω φέραμε χώμα και κάναμε βουνά, λόγγους ποτάμια, δένδρα αλλά και ένα δρομάκι! Όλο αυτό το χώμα στο βάθρο μετά επενδύθηκε με το έτοιμο φυσικό «γκαζόν» των παιδιών, αφού ενώθηκαν όλα τα κομμάτια τεχνηέντως, χωρίς να ξεχωρίζουν πια ότι είναι κομμάτια. Έτσι όλο αυτό επάνω στο βάθρο έμοιαζε σαν κάποιο φυσικό τοπίο!
Φέραμε επίσης από το σπίτι και τα παιγνίδια μας, ότι ζώα και ανθρωπάκια είχε ο κάθε ένας μας από αυτά που συλλέγαμε από το κουτί με την σκόνη του κλίν της μητέρας μας. Από αυτά φτιάξαμε κοπάδι αιγοπρόβατα να βόσκουν στο χορτάρι. Στον δρόμο ρίξαμε σκόνη από χώμα για να μοιάζει με δρομάκι και με πέτρες μικρές δεξιά αριστερά του δρόμου. Καμήλες να περπατάνε στον δρόμο, τρία ανθρωπάκια έκαναν τους μάγους, και στην μικρή φάτνη κοιμόταν ο Μικρός Χριστούλης επάνω σε ψιλοκομμένα πραγματικά άχυρα σε μια μικρή ξύλινη φάτνη! Ρίξαμε και λίγο αλεύρι επάνω και πέρα πόδε σε κάποια σημεία του τοπίου για να μοιάζει χιονισμένο!

Σαν τελειώσαμε εμείς τη με τη φύση και τη φάτνη, ανέλαβαν τα κορίτσια τον στολισμό του δένδρου ! Πήγαν στο κυπαρίσσι που υπάρχει στην αυλή του σχολείου και έφεραν κι άλλα κυπαρισσόμηλα, πέραν από εκείνα που είχε το ίδιο το κυπαρίσσι. Όλα τα κυπαρισσόμηλα τα τύλιξαν ένα – ένα με τα πολύχρωμα χρυσόχαρτα από καραμέλες. Τα έδεναν με ένα σπάγκο και τα κρέμαγαν στα κλαριά. Με σπάγκο κρεμούσαν και άλλες καραμέλες για στολίδια!

Κρέμασαν επίσης και καρύδια τυλιγμένα με χρυσόχαρτα άσπρο και κίτρινο που είχαν τα πακέτα με τα τσιγάρα τ6ης εποχής. Τύλιξαν επίσης και μερικά λεμόνια ή πορτοκάλια, και τα κρέμασαν και αυτά! Στο τέλος κρέμασαν και αρκετά πολύχρωμα μπαλόνια!

Αν και όλα φτωχικά, όμως η όψη του δένδρου είχε μια απίστευτη φυσική ομορφιά, με ελάχιστα έως καθόλου χρήματα για να φτιαχτεί! Ο δάσκαλος μας ο Πλατάκης, ήταν καλλιεργημένος άνθρωπος με φαντασία μεράκι σε ότι έκανε για τα παιδιά, και είχε ανεβάσει πολύ ψηλά τον πήχη στις καλλιτεχνικές εργασίες, όπου προσπαθούσε να μας τις μεταδώσει. Όλα τα παιδιά νοιώθαμε όμορφα και ζούσαμε έντονα τις μέρες αυτές των γιορτών, έχοντας μέσα μας αγάπη για τον πλησίον μας, για το σχολείο, τη φύση και για τα πάντα!

Οι δάσκαλοί μας ζήτησαν από τα παιδιά να μας δώσουν χρήματα οι γονείς μας για να μας πάρουν δώρα, και έτσι πήγαμε από μια δραχμή το κάθε ένα.

Την τελευταία μέρα πριν κάνουμε «πάψες», έτσι έλεγαν τις 15 μέρες των διακοπών, έγινε μια εορταστική εκδήλωση με χορό και τραγούδια, και στο τέλος μας μοίρασαν τα δώρα μας. Εμένα μου είχε τύχει μια φουσκωτή πλαστική μπάλα.
Στο τέλος πριν κλείσει το σχολείο για διακοπές, κάποιο παιδί ανέλαβε να ποτίζει το γκαζόν του τοπίου του δένδρου πότε – πότε, για να το βρούμε και πάλι φρέσκο και στην επιστροφή μας!

Το δικό μου δένδρο

Βέβαια εμένα με εντυπωσίασε ιδιαίτερα η ιδέα του χριστουγεννιάτικου αυτού δένδρου, και τον επόμενο χρόνο, έφτιαξα και εγώ ένα παρόμοιο στο σπίτι μας, πάλι από κυπαρίσσι, επάνω σε ένα παλιό νεροχύτη από μωσαϊκό, που είχε κάπου ο πατέρας μου κάπου παραιτημένο! Εκεί πέρα και εγώ με την αδερφή μου, βάλαμε τον καλύτερο μας εαυτό, να κάνουμε ένα ιδανικό δένδρο, βάζοντας σε εφαρμογή τις καλλιτεχνικές μας ανησυχίες! Μπορεί το δένδρο μας να ήταν στην ίδια φιλοσοφία με του δασκάλου μας, αλλά εμείς προσθέσαμε και πολλά φυσικά λουλούδια, ανεμώνες, λυχναράκια μικρές ίριδες ανθισμένες, και πολλά άλλα μικρά φυτά. Μπορεί να πέρασαν τόσα χρόνια από τότε, αλλά δεν το ξέχασα το δενδράκι μας εκείνο! Μακάρι να είχα τον χρόνο και ένα μικρό εγγονό, και να το ξανάφτιαχνα από την αρχή με νέες ιδέες!

Ίσως πρόσθετα και κάποιο μικρό γεφυράκι, ίσως και το σπιτάκι του βοσκού, και ότι άλλο γεννούσε η φαντασία μου!
Όχι για να μην νομίζουν τα παιδιά, ότι και οι μεγάλοι δεν μπορούν αν θέλουν να γίνουν και οι ίδιοι παιδιά!

Διαφορές σε χριστουγεννιάτικα έθιμα στην Κρήτη

H Kρήτη είχε κάποτε σπουδαία εορταστικά έθιμα, αν και δεν ήταν ίδια παντού, και είχε διαφορές και με την υπόλοιπη Ελλάδα. Η Πελοπόννησος για παράδειγμα είχε τις «χοιροσφαξιές», και το κρέας το έκαναν κυρίως παστό. Η Κρήτη είχε τα «χοιροσφάγια», ή «χοιροσφάματα» σαν έθιμο από τα πιο αγαπημένα των παιδιών, μαζί με την «Καλή χέρα» της Πρωτοχρονιάς!

Επιτέλους με τον χοίρο τα παιδιά χόρταιναν κρέας, επειδή νήστευαν τουλάχιστον το τελευταίο δεκαπενθήμερο! Τον πρώτο μεζέ τον έπαιρναν ην ώρα που έλεγαν τα κάλαντα την παραμονή! Εκτός από τα δώρα που τους έδιναν κουραμπιέδες μελομακάρονα, τους έδιναν και με το πιρούνι ένα μεζές από συκωτάκι! Αυτό ήταν ο πρώτος μεζές μετά την νηστεία, και θα ακολουθήσε η συνέχειαι και την επαύριον στο τραπέζι! Στην Δυτική Κρήτη αυτή την νηστεία των Χριστουγέννων, την λένε και «Μικρή Σαρακοστή», ενώ στην υπόλοιπη Κρήτη είναι κανονική νηστεία, χωρίς βέβαια να έχει την ίδια βαρύτητας με εκείνη του Πάσχα. Στην νηστεία των Χριστουγένων επιτρέπεται το ψάρι, πράγμα που δεν επιτρέπονταν στη νηστεία του Πάσχα. Όμως Μικρή Σαρακοστή στην Ανατολική Κρήτη εννοούσαν την νηστεία του 15αυγουστου της Παναγίας.

Πολλές φτωχές οικογένειες, δεν είχαν την δυνατότητα να έχουν χοίρο, και μετά βίας πήγαινε ο πατέρας στον χασάπη και αγόραζε τα ποδαράκια το συκώτι και τον πατσά, για να τα μαγειρέψει η μάνα και να νοιώσουν όλοι πως έφαγαν και εκείνοι κρέας! Άλλοι όμως που είχαν δέκα παιδιά, είχαν μεγάλο χοίρο που ξεπέρναγε τα 120 κιλά, για να μπορεί να τραφεί όλη η οικογένεια για πολλούς μήνες. Σε όλη την Κρήτη, σπουδαίο ρόλο είχε το καερέτι, δηλαδή η βοήθεια γειτόνων ή συγγενών στο σφάξιμο και στην διευθέτηση του χοίρου.

Η βοήθεια ήταν από τρία και τέσσερα άτομα. Ένας μόνος του δεν μπορούσε να σφάξει, διότι ο χοίρος καμιά φορά αγρίευε, και μπορούσε από κάποιο αδαή να του φύγει ακόμα και με το μαχαίρι στον λαιμό! Συνέβη κάποτε σε έναν και του πήγε ο χοίρος τρία χιλιόμετρα μακριά! Δεν ήταν λοιπόν δουλειά για τον κάθε ένα, και έτσι ήθελε άτομα στο σφάξιμο να κρατάνε τα πόδια. Αφού τελείωναν με τον χοίρο κάποιου, τότε πήγαιναν και στο σπίτι των άλλων, και έκαναν τα ίδια. Τα παιδιά αγωνιωδώς περίμεναν την πολυπόθητη φούσκα του χοίρου, όπου οι μεγάλοι την ξέπλεναν καλά την έτριβαν με λίγο αλάτι και την έδιναν στα παιδιά να την φουσκώσουν σαν μπαλόνι! Δεν κράταγε όμως πάνω από δυο μέρες, αν και ούτως ή άλλως θα βρώμιζε και την πετούσαν.

Όμως και το έθιμο των χοιροσφαγίων δεν ήταν το ίδιο σε όλη την Κρήτη. Στην Ανατολική Κρήτη (Λασίθι), για παράδειγμα, όπως μου είπε η δασκάλα κα Μαρκάκη Βασιλεία που υπηρέτησε στα μέρη αυτά, είχαν διαφορές. Δεν έσφαζαν όλοι χοίρο. Κάποιοι δεν έσφαζαν την παραμονή των Χριστουγέννων, αλλά κάποια άλλη μέρα του χρόνου.

-Εμείς φέτος δεν θα σφάξουμε χοίρο, γιατί θα μας δώσει κρέας ο Τάδε. Θα μας δώσει 5 κιλά, και άμα σφάξουμε και εμείς το δικό μας αργότερα θα δώσουμε και σε αυτούς.
Με λίγα λόγια στην Ανατολική Κρήτη είχαν σαν έθιμο το «δανικό κρέας», το οποίο κάποια άλλη στιγμή το επέστρεφαν οι δανειζόμενοι, όταν θα έσφαζαν και εκείνοι. Το ίδιο βέβαια μπορούσε να γίνει και στο σφάξιμο της αγελάδας, της κατσίκας, προβάτου κλπ. Έδιναν σήμερα, για να τους επιστραφεί κάποια άλλη δεδομένη στιγμή. Άλλη διαφορά έχουμε στο «έθιμο των αέριδων» με την Δυτική Κρήτη. Στα Χανιά πίστευαν πως την παραμονή των Χρτιστουγέννων παλεύουν οι αέρηδες, για το ποιος θα επικρατήσει στη Βάφτιση στα Φώτα. Η υπόλοιπη Κρήτη όμως πίστευε στο «έθιμο των καιρών». Πίστευαν δηλαδή πως «συνορίζονται οι καιροί»,τσακώνονται δηλαδή οι καιροί για το ποιος θα επικρατήσει, δηλαδή τι καιρό θα κάνει την ημέρα των Φώτων, και όχι από πού θα φυσάει ο αέρας.

Στα Χανιά είχαν σαν έθιμο να καίνε κούτσουρα όλο το 12ήμερο των γιορτών χωρίς να σβήσει η φωτιά. Στην υπόλοιπη Κρήτη δεν υπήρχε τέτοιο έθιμο. Όμως έκαιγε συχνά το τζάκι επειδή έκανε κρύο, επειδή έκανα τα ψητά ή τα καπνιστά, αλλά το τζάκι δεν άναβε απλά σαν έθιμο!
Την παραμονή μετά το σφάξιμο του χοίρου, το πρώτο πράγμα που έψηναν σε όλη την Κρήτη για να πιούν η παρέα ένα κρασί, ήταν το συκώτι του χοίρου στο τηγάνι. Αντίθετα στην Πελοπόννησο έβραζαν την κεφαλή ολόκληρη και με τα τραγανά αφτιά έπιναν κρασί. Στην Πελοπόννησο έκαναν κάποτε παστό το κρέας του χοίρου, ενώ στην Κρήτη ενώ στην Κρήτη το τσιγάριζαν λίγο – λίγο και γέμιζαν δυο γκαζοντενεκέδες σύγκλινα, σε μια άλλη τις λουρίδες, όπου τις σκέπαζαν με το λίπος του χοίρου. Φυσικά χωριστά είχαν τις τσιγαρίδες, και την καθαρή γλίνα για τα γλυκά και το μαγείρεμα. Έκαναν πολλά σύγλινα καμιά φορά κρατάγανε μέχρι το Πάσχα, και λιγότερα λουκάνικα απάκια και τσιλαδιά.

Είναι τόσα πολλά τα έθιμα του 12ήμερου των γιορτών που τα έχουμε καταγράψει ένα – ένα αναλυτικά κατά καιρούς. Για τα παιδιά βέβαια το σπουδαίο έθιμο της «Καλής Χέρας», τους επέτρεπε να δέχονται δώρα από τη νονά τον νονό τον παππού τη γιαγιά τους γονείς κλπ
Και όταν λέμε δώρα εννοούμε χρήματα, και σπάνια κανένα μπλουζάκι ή άλλο ρουχαλάκι από την Νονά. Μεγάλη χαρά όλων στο οικογενειακό φαγοπότι την ημέρα των Χριστουγέννων, με τα παιδιά επιτέλους να χορταίνουν με μεζέδες!
Βέβαια ήταν πιστό έθιμο από όλες τις οικογένειες, τα παιδιά στις γιορτές να έχουν καινούρια ρούχα και παπούτσια, για να τα βάλουν στην εκκλησία, κυρίως την Πρωτοχρονιά.

Κείμενο- Φωτος: Γεώργιος Μ. Χουστουλάκης